Βαζιούλιν Β. Α.

Μόσχα 1985

Πρόλογος

Προς τους Έλληνες αναγνώστες [της «Λογικής του “Κεφαλαίου” του Κ. Μαρξ»].

Η «Λογική του “Κεφαλαίου” του Κ. Μαρξ» είναι ένα έργο, στο οποίο, μέσω της λεπτομερούς σύγκρισης του συστήματος της λογικής του Χέγκελ και του «Κεφαλαίου» του Κ. Μαρξ, πραγματοποιείται η διάκριση του συστήματος της διαλεκτικής λογικής αυτού του μέγιστου έργου του μαρξισμού. Το «Κεφάλαιο» του Κ. Μαρξ παρέμεινε μέχρι σήμερα το μοναδικό υπόδειγμα λεπτομερούς συστηματικής εξέτασης μιας ολόκληρης συγκεκριμένης επιστήμης (της πολιτικής οικονομίας της κεφαλαιοκρατίας) εντός της εσωτερικής της συνάφειας, από τη θέση της συνειδητής χρησιμοποίησης της διαλεκτικής υλιστικής μεθόδου. Σε αυτό το έργο ο Κ. Μαρξ διερευνά την υλική παραγωγή σε ορισμένη ιστορική βαθμίδα της ανάπτυξής της. Μάλιστα, ουσιώδη σημασία έχει επίσης το γεγονός ότι αποδεικνύεται πως το αντικείμενο της έρευνας συνιστά «οργανικό όλο», δηλ. είναι τέτοιο αντικείμενο, στο οποίο όλες οι πλευρές, τα στοιχεία του είναι διασυνδεδεμένα μεταξύ τους όχι μόνον εξωτερικά, αλλά και εσωτερικά. Το «οργανικό όλο» μπορεί να αντιπαραβληθεί με το ζωντανό οργανισμό. Εάν υποθέσουμε ότι, κατά τη μελέτη ενός ζωντανού οργανισμού [ζώντος όντος], μπορούμε π.χ. να τον αποσυνθέσουμε αναλυτικά, ώστε να διακρίνουμε τα χημικά του στοιχεία και να προσδιορίσουμε ορισμένες ποσότητες [από αυτά], κατ' αυτό τον τρόπο θα έχουμε θανατώσει το ζωντανό. Εντός του ζωντανού οργανισμού αυτά τα χημικά στοιχεία ευρίσκονται εντός ενός ειδικού εσωτερικού αλληλένδετου δεσμού. Τέτοια είναι και η προσέγγιση του Μαρξ στην κεφαλαιοκρατική υλική παραγωγή: την [προσ-]λαμβάνει ως ένα «οργανικό όλο», η ουσία του οποίου έγκειται στους εσωτερικούς ιδιαίτερους αλληλένδετους δεσμούς των πλευρών του. Το ζήτημα της συστηματικής απεικόνισης ενός αναπτυσσόμενου αντικειμένου, είναι το ζήτημα της της απεικόνισης των εσωτερικών αλληλένδετων δεσμών του, της ουσίας του. Η ουσία εξαφανίζεται από το οπτικό πεδίο του ανθρώπου που μελετά μιαν αναπτυξιακή διαδικασία, εάν την προσεγγίζει μόνον αναλυτικά. Συνεπώς, το πρόβλημα που αφορά το σύστημα των κατηγοριών της διαλεκτικής λογικής, είναι το πρόβλημα που αφορά την αναπαράσταση στη νόηση της ουσίας της διαδικασίας της ανάπτυξης.

Ο Χέγκελ είναι ο πρώτος που [αντελήφθη και] παρουσίασε μιαν επιστήμη (κατά κύριο λόγο τη λογική) εντός της εσωτερικής της συνάφειας, ωστόσο, κάνοντάς το αυτό μυστικοποίησε την εσωτερική συνάφεια, διότι εκκινούσε από τον ιδεαλισμό.

Ο Μαρξ όμως, είναι ο πρώτος που απεικόνισε μιαν επιστήμη (την πολιτική οικονομία της κεφαλαιοκρατίας) εντός της μη μυστικοποιημένης εσωτερικής της συνάφειας, δεδομένου ότι εκκινούσε από την υλιστική αντίληψη της διαλεκτικής. Κατ' αυτό τον τρόπο, ο Κ. Μαρξ αποκάλυψε και το σύστημα των κατηγοριών της διαλεκτικής λογικής σε μορφή που έχει απαλλαγεί από τη μυστικοποίηση. Ο Κ. Μαρξ, εγκαινίασε την εποχή της αυστηρά επιστημονικής απεικόνισης στη νόηση της ουσίας, των εσωτερικών δεσμών των αναπτυξιακών διαδικασιών, καθώς επίσης και την εποχή της αυστηρά επιστημονικής αντίληψης της ίδιας της νόησης, η οποία αναπαράγει την ουσία αναπτυξιακών διαδικασιών. Εγκαινίασε την εποχή εκείνη, κατά την οποία θα αρχίσει να γίνεται κυρίαρχη η συστηματική έρευνα.

Μέχρι και σήμερα, μόνο στο «Κεφάλαιο» έχει παρουσιαστεί ως κυρίαρχη η απεικόνιση της ουσίας της διαδικασίας της ανάπτυξης μιας ολόκληρης συγκεκριμένης γνωστικής περιοχής. Ο Κ. Μαρξ ξεπέρασε τις επιστήμες κατά πάρα πολλές δεκαετίες. Και σήμερα π.χ., στη βιολογία και στην ιατρική, ουσιαστικά δεσπόζει η ανάλυση, ο διαμελισμός, ενώ η εξέταση του ανθρώπου, η προσέγγισή του ως ολότητα, εάν έχει κάποια θέση, αυτή είναι στο πίσω πλάνο, ως κάτι το δευτερευούσης σημασίας.

Το σύστημα της διαλεκτικής λογικής στο «Κεφάλαιο» είναι ιστορικό. Συνιστά μιαν ενότητα καθολικών και ειδικών στιγμών της λογικής εντός της εσωτερικής τους συνάφειας. Και αυτό σημαίνει, από τη μία πλευρά, από την πλευρά της παρουσίας σε αυτήν του ειδικού [στοιχείου], ότι η χρησιμοποίηση του συστήματος της διαλεκτικής λογικής του «Κεφαλαίου» σε άλλο αντικείμενο δεν μπορεί να είναι πάντα και μόνον ένα πρότυπο-καλούπι, ότι στη διαδικασία χρησιμοποίησης αυτού του συστήματος σε άλλη διαδικασία ανάπτυξης, αυτό αναπόφευκτα τροποποιείται. Από την άλλη πλευρά, από την πλευρά της παρουσίας σε αυτό του καθολικού [στοιχείου], το σύστημα της διαλεκτικής λογικής κατά τη χρησιμοποίησή του σε άλλη αναπτυξιακή διαδικασία θα διατηρείται, αν και σε μετασχηματισμένη, σε «ανηρημένη» μορφή.

Η περαιτέρω συστηματική μελέτη άλλων αναπτυξιακών διαδικασιών είναι ανέφικτη χωρίς τη χρησιμοποίηση του συστήματος της διαλεκτικής λογικής του «Κεφαλαίου» του Κ. Μαρξ, καθώς είναι ανέφικτη η ανάπτυξη κάθε επιστήμης χωρίς τη δημιουργική αφομοίωση και χρησιμοποίηση του νοητικού υλικού που έχει συσσωρευθεί κατά το παρελθόν.

Ολοκληρώνοντας θέλω να πω, ότι το προτεινόμενο στον αναγνώστη έργο, είχε ως κίνητρο το εξής παράδοξο που διατύπωσε ο Β.Ι. Λένιν: «Είναι αδύνατο να κατανοηθεί καθ’ όλα το «Κεφάλαιο» του Μαρξ και ιδιαίτερα το 1ο κεφάλαιό του, χωρίς να έχει μελετηθεί και χωρίς να έχει κατανοηθεί ολόκληρη* η Λογική του Χέγκελ. Συνεπώς, κανένας από τους μαρξιστές δεν κατανόησε τον Μαρξ μετά από ½ αιώνα!!» (Β. Ι. Λένιν. Άπαντα. Τ. 29, σε. 162).

Ακριβώς η λεπτομερής σύγκριση-αντιπαραβολή του «Κεφαλαίου» με όλη τη λογική του Χέγκελ ήταν απαραίτητη, ώστε να διακριθεί στο συγκεκριμένο υλικό αυτού του έργου του Κ. Μαρξ η Λογική (με κεφαλαίο) του «Κεφαλαίου» ως σύστημα. Ωστόσο, αυτό το σύστημα, θα το υπογραμμίσω για άλλη μια φορά, συνιστά τέτοιο καθολικό, το οποίο είναι εσωτερικά ενιαίο με το ειδικό, γεγονός που σημαίνει, ότι είναι τέτοιο καθολικό, το οποίο είναι ιστορικό, μεταβλητό. Συνάμα, χωρίς ειδική διάκριση της Λογικής του «Κεφαλαίου», είναι ανέφικτη η χρησιμοποίηση του λογικού εξοπλισμού που εμπεριέχεται σε αυτό κατά τη διερεύνηση άλλων αναπτυξιακών διαδικασιών.

Post scriptum.

Η ανάγνωση κάθε βιβλίου πάντοτε δεν συνίσταται μόνο σε πρόσκτηση της σκέψης του συγγραφέα, αλλά και -κατά το μάλλον ή ήττον- ερμηνεία αυτής της σκέψης. Η φιλοσοφική ανάγνωση τέτοιου οικονομικού έργου όπως το «Κεφάλαιο» είναι αναπόφευκτα διερεύνησή του. Διερεύνηση ιδιόμορφη, η οποία εκκινεί από ορισμένες προϋποθέσεις.

Κάποιοι από τους Έλληνες αναγνώστες γνωρίζουν ήδη σειρά έργων του Ε. Β. Ιλιένκοφ – ενός εξαίρετου σοβιετικού ερευνητή του «Κεφαλαίου». Η προτεινόμενη στη «Λογική του “Κεφαλαίου” του Κ. Μαρξ» εννοιολογική αντίληψη, εκτός από κοινά στοιχεία, έχει και ουσιώδεις διαφορές από την αντίληψη του  Ε. Β. Ιλιένκοφ. Μία από αυτές τις διαφορές είναι η εξής δική μου θέση: ο κυρίαρχος στο «Κεφάλαιο» τρόπος του νοείν, που είναι ο τρόπος της ανάβασης από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο, μπορεί να δεσπόζει άμεσα μόνο κατά το στάδιο της ώριμης διαδικασίας, η οποία αναπτύσσεται επί της δικής της βάσης. Ενώ κατά το στάδιο της ανώριμης, της μη ανεπτυγμένης, της αναπτυσσόμενης επί ξένης εαυτής βάσης διαδικασίας, η ανάβαση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο είναι παρούσα ως υπηγμένη στιγμή της κίνησης από τη χαώδη περί του όλου παράσταση, από το αισθητηριακό συγκεκριμένο στο αφηρημένο.

Στην αντίληψη του  Ε. Β. Ιλιένκοφ η διάκριση αυτή απουσιάζει. Κατά τη γνώμη του, ο τρόπος της ανάβασης από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο κυριαρχεί πάντοτε. Το μόνο που χρειάζεται είναι να τον κατέχεις. Απ' εδώ έπεται -ρητά ή υπόρρητα- η αντίληψη, κατά την οποία ο τρόπος της [ως άνω] ανάβασης μπορεί να γίνει κυρίαρχος σε όλες τις σύγχρονες επιστήμες, αρκεί για αυτό μόνον η αφομοίωσή του.

Κατά τη δική μου αντίληψη, για τη χρησιμοποίηση του τρόπου της ανάβασης από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο ως κυρίαρχου, προαπαιτούμενο δεν είναι μόνο ένα αρκούντως υψηλό στάδιο ανάπτυξης του ατόμου, το οποίο ασχολείται με την επιστήμη, αλλά και η μετάβαση της ίδιας της επιστήμης στην ανεπτυγμένη της βαθμίδα και η ύπαρξη ανεπτυγμένου, ώριμου γνωστικού αντικειμένου της επιστήμης. Η μεγαλοφυΐα του Κ. Μαρξ, μεταξύ άλλων συνδεόταν με το γεγονός ότι κατόρθωσε να επιλέξει ένα αντικείμενο, το οποίο είχε ωριμάσει, ώστε να το διερευνήσει κατά προτεραιότητα μέσω του τρόπου της ανάβασης από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο και [έτσι] αναβάθμισε την επιστήμη (την πολιτική οικονομία της κεφαλαιοκρατίας)  στο στάδιο της ωριμότητάς της.

Η ανάπτυξη των αντικειμένων των επιστημών, όπως και η ανάπτυξη των ίδιων των επιστημών, είναι μια φυσικοϊστορική, νομοτελής διαδικασία. Η πλειονότητα των σύγχρονων επιστημών, κατά τη γνώμη μου, δεν έχουν επιτύχει ακόμα ανεπτυγμένη μορφή. Σε αυτές μάλλον κυριαρχεί η κίνηση από τη χαώδη περί του όλου αντίληψη, από το αισθητηριακά συγκεκριμένο στο αφηρημένο, η ανάλυση. Η ανάβαση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο, η σύνθεση, ενέχει [σε αυτές] υπηγμένη μορφή.

Εκκινώντας από αυτό, δεν βλέπω τον τρόπο της ανάβασης από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο ως τρόπο διατύπωσης [των αποτελεσμάτων] των σύγχρονων επιστημών, ως έτοιμων ήδη για αυτό, αλλά ως τρόπο της μελλοντικής ανάπτυξης πολλών επιστημών, ως τρόπο έρευνας, ο οποίος τροποποιείται στην πορεία της [εκάστοτε] συγκεκριμένης έρευνας. Η λογική του «Κεφαλαίου» (η Λογική με κεφαλαίο) κατά τη δική μου άποψη, είναι η λογική η οποία -με ορισμένες, ενδεχομένως ουσιώδεις αλλαγές- μέλει να καταστεί η λογική της ανάπτυξης των επιστημών, στο βαθμό που αυτές θα περνούν στο στάδιο της ωριμότητάς τους κατά την αντανάκλαση του αναπτυσσόμενου αντικειμένου [τους]. Λόχου χάρη, στη βιολογία, μέχρι σήμερα με αναλυτικό τρόπο εξετάζεται κατά κύριο λόγο, μεταξύ άλλων, ο ανθρώπινος οργανισμός. [Εδώ] ωριμάζει, διανοίγει το δρόμο της η συνθετική προσέγγιση, αλλά δεν έχει καταστεί δεσπόζουσα. Αυτό είναι εμφανέστατο στη σύγχρονη ιατρική, η οποία εδράζεται στο σύγχρονο επίπεδο ανάπτυξης της βιολογίας. Ο άνθρωπος γίνεται αντικείμενο θεραπείας κατά μέρη: θεραπευτικές αγωγές ασκούνται στα ώτα, στα μάτια, στη ρίνα, στους νεφρούς κ.ο.κ., ενώ διαφεύγει της προσοχής των θεραπόντων ο άνθρωπος ως ολότητα. Οι απόπειρες χρησιμοποίησης της αρχαίας ιατρικής, ιδιαίτερα αυτής της Άπω Ανατολής, δεν μπορούν να διορθώσουν ριζικά την κατάσταση, διότι οι αρχαίοι είχαν μια κατ' εξοχήν χαώδη αντίληψη για τον άνθρωπο.

Στη βιολογία η χρησιμοποίηση του τρόπου της ανάβασης από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο, του τρόπου της συνθετικής εξέτασης του αντικειμένου ως κυρίαρχου, είναι έργο του μέλλοντος. Ένα έργο το οποίο κυοφορεί τεράστιες, ασύγκριτες με τις σύγχρονες, ευοίωνες δυνατότητες πρακτικής χρησιμοποίησής της.

Συναρπαστικές προοπτικές διανοίγονται και στο πεδίο της χρησιμοποίησης της Λογικής  του «Κεφαλαίου» κατά τη διερεύνηση ολόκληρης της ανάπτυξης της ανθρωπότητας, της κοινωνίας, και μάλιστα, -όπως είναι φυσικό- η λογική αυτή θα τροποποιείται σε αντιστοιχία με το υπό εξέταση αντικείμενο.

Η ιστορία της ανθρωπότητας, από την εμφάνισή της μέχρι και το ορατό μέλλον της, υποδιαιρείται σε δύο μέγιστα στάδια: της προϊστορίας και της αυθεντικά ανθρώπινης ιστορίας. Στην πορεία της προϊστορίας, η ανθρωπότητα ανακύπτει και διαμορφώνεται από τη βιολογική και την κοινωνική άποψη. Στη διαδικασία της διαμόρφωσής της, η κοινωνία διαιρείται σε ανταγωνιστικές τάξεις. Συνάμα, στα πλαίσια των ανταγωνισμών, ωριμάζουν οι προϋποθέσεις για τη μετατροπή της ανθρωπότητας σε ενιαίο όλο. Έτσι, επί κεφαλαιοκρατίας, με τη διαμόρφωση της παγκόσμιας αγοράς, διαμορφώνεται η ιστορία ως παγκόσμια. Ωστόσο, μόνο κατά το στάδιο της αυθεντικά ανθρώπινης ιστορίας οι άνθρωποι αίρονται υπεράνω της φύσης, όχι μόνον από βιολογικής, αλλά και από κοινωνικής απόψεως: εδώ το ανθρώπινο γένος αναπτύσσεται ως ενοποιημένο, ενιαίο, ως ενιαίο όλο. Ήδη, στο βαθμό του γίγνεσθαι της ανθρωπότητας ως ενιαίου όλου, αναβαθμίζεται η ανάγκη αντανάκλασης της κοινωνίας ως όλου και η σημασία τέτοιου είδους αντανάκλασης, δηλαδή, αντανάκλασής της με τον τρόπο της ανάβασης από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο.

Το πεδίο χρησιμοποίησης του τρόπου της ανάβασης από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο είναι ήδη πολύ μεγάλο. Ο τρόπος αυτός είναι ο τρόπος νοητικής αναπαραγωγής του αναπτυσσόμενου συστήματος. Εν τω μεταξύ, ο σύγχρονος κόσμος, ως προς το βασικό του περιεχόμενο, συνιστά την αλληλεπίδραση δύο παγκόσμιων συστημάτων: του σοσιαλιστικού και του κεφαλαιοκρατικού. Κανένα από αυτά, ούτε και η αλληλεπίδρασή τους δεν μπορούν να κατανοηθούν σε βάθος χωρίς τη χρησιμοποίηση του τρόπου της ανάβασης από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο. Η κάθε μεμονωμένη χώρα, -είτε το θέλουμε είτε όχι- αντικειμενικά υφίσταται ως αναπόσπαστο μέρος, ως στιγμή της αναπτυσσόμενης ανθρωπότητας.

Ο τρόπος της ανάβασης από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο, θα εκδιπλώσει τις δυνατότητές του σε πλήρη βαθμό κατά τη διερεύνηση της αυθεντικής ιστορίας της ανθρωπότητας.