Γκολομπόκοφ Β.

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΑ

 

Β. Α. ΒΑΖΙΟΥΛΙΝ. «Η λογική της ιστορίας. Ζητήματα θεωρίας και μεθοδολογίας»,

Μόσχα, εκδ. Πανεπι­στήμιο της Μόσχας, 1988, 328 σελ.

 

(Δημοσιεύθηκε στο τριμηνιαίο περιοδικό της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ. Το παρόν δημοσιεύεται -μετά από γλωσσικές παρεμβάσεις στην ελληνική μετάφραση- από την Εκδ. της Σύγχρονης Εποχής, τεύχος 1-4,1989, σελ.313-315)

 

Δεδομένου ότι το βιβλίο αυτό εί­ναι ένα σοβαρό φιλοσοφικό έργο απαιτεί από τον αναγνώστη βαθιά και επίπονη σκέψη.

Όπως κάθε πλούσια σε περιεχό­μενο επιστημονική εργασία, το βι­βλίο αυτό είναι παράδοξο. Και η πρώτη παραδοξολογία του έγκειται στο ότι, παρά τον σύνθετο χαρακτή­ρα του, σε ορισμένα σημεία μπορεί να φανεί απλουστευτικό, ακόμα και σχηματικό. Επιπλέον η προσοχή του αναγνώστη σταματάει καμιά φορά ειδικά, θα λέγε κανείς, σε προ πολλού γνωστά πράγματα που δεν απαιτούν ενδελεχή εξέταση. Ο Βαζιούλιν κάνει τον αναγνώστη να παρακολουθεί μεθοδικά κάθε βήμα των συλλογισμών του και τον οδηγεί σε προδιαγεγραμμένα συμπεράσματα ακριβώς εκεί και ακριβώς έτσι όπου και όπως το απαιτεί η εσωτερική λο­γική παρουσίασης της ύλης. Αυ­στηρή επιστημονική θεωρία σημαίνει ακριβώς πειθαρχία της σκέψης, η οποία επιτρέπει να λύνονται πολλά επίμαχα προβλήματα, αφού τοποθε­τούνται στην κατάλληλη θέση και σύνδεση τους μέσα στο ενιαίο εννοι­ολογικό σύνολο.

Ωστόσο, τι το νέο προσφέρει αυ­τό το βιβλίο στη μαρξιστική επιστή­μη; Ας πάρουμε, για παράδειγμα, το κύριο συμπέρασμα της έρευνας του Βαζιούλιν: στο βιβλίο, προπαντός στο δεύτερο, στο κεντρικό του κεφάλαιο, η ανθρώπινη κοινωνία παρουσιάζε­ται ως ακέραιο οργανικό σύστημα, το οποίο βρίσκεται στη διαδικασία διαμόρφωσης και ανάπτυξης του.

Φυσικά, η κοινωνία εξετάζεται εδώ ως προς τα βασικά, γενικευμένα χαρα­κτηριστικά της. Το κεφάλαιο του βι­βλίου που αναφέραμε, είναι αφιερω­μένο στη διάρθρωση του κοινωνικού όλου και στις βασικές πλευρές του που υπάρχουν σε κάθε ιστορικά κα­θορισμένο κοινωνικό σύστημα. Στην ιστορία όμως δεν υπήρξε ακόμα ένα τέτοιο όλο, στο οποίο θα υπήρχαν όλες αυτές οι πλευρές σε ανεπτυγμέ­νη μορφή. Η κοινωνία ως τέτοια ολότητα –ο κομμου­νισμός- είναι κάτι το οποίο επίκειται. Έτσι. η λογική τομή της «κοινωνίας γενικά» γίνεται από το ιστορικά συγκεκριμένο, αλλά ανύπαρκτο ακόμα στην πλήρη ανάπτυξη του κοινωνικό όλο.

Αρχίζοντας την παρουσίαση με το παράδοξο της σύλληψης του βι­βλίου (και σύνθετο, και απλό), φτά­σαμε στο παράδοξο στην ουσία της υπόθεσης. Για να δοθεί η τομή της κοινωνίας στη γενικευμένη μορφή της με την ανασύσταση όλων των βασικών μορφών της απαιτείται, αφού φτάσει στην ωριμότητα της, να γίνει πλέον πραγματικότητα. Σήμερα δεν υπάρχει ώριμη κομμουνιστική κοινωνία. Με άλλα λόγια, δεν έχει δημιουργηθεί ακόμα η αντι­κειμενική βάση για την ολοκληρωμένη και λογικά συνεπή αντανάκλαση αυτού του αντικειμένου, στο στάδιο της ωριμότητας του. Φαίνεται ότι φτάσα­με σε γνωστικό αδιέξοδο. (Θα σημει­ώσουμε όμως αμέσως ότι πρόκειται ακριβώς για την ολοκληρωμένη και λογικά συνεπή αντανάκλαση του αντικειμένου, διότι μπορούν να προ­βλεφθούν πλήρως οι ξεχωριστές, μα­ζί και οι ουσιαστικές πλευρές, μορ­φές, διεργασίες και χαρακτηριστικά του). Ο Βαζιούλιν, γνωρίζοντας αυ­τή τη δυσκολία, θέτει ωστόσο το κα­θήκον της εξέτασης της ανθρώπινης κοινωνίας ως ολότητας και, κατά τη γνώμη μας, σημειώνει σημαντικές επιτυχίες στη λύση του, στο βαθμό που αυτό είναι σήμερα εφικτό.

Πού βασίζονται αυτές οι επιτυ­χίες;

Προπαντός στην επεξεργασμέ­νη λογική και μεθοδολογία διερεύνη­σης των αναπτυσσόμενων αντικειμένων που συνιστούν ολότητα, δηλαδή στη διαλεκτι­κή λογική ως σύστημα εσωτερικά αλληλένδετων κατηγοριών. Πριν από είκοσι χρόνια ακριβώς κυκλοφόρησε το έργο του Βαζιούλιν Η λογική του «Κεφαλαίου» του Κ. Μαρξ, στο οποίο επιχειρεί να κατανοήσει τη λο­γική δομή του κλασικού έργου του μαρξισμού στη συσχέτιση της με τη λογική του Χέγκελ. Το βιβλίο αυτό του Βαζιούλιν έμεινε πρακτικά απαρατή­ρητο. Και δε φταίει γι’ αυτό μόνο το μικρό τιράζ και η βαριά, «χεγκελιανή» γλώσσα, που ήταν προσιτή μόνο στους ει­δικούς.

Η υπόθεση της λογικής, όπως εί­ναι γνωστό, δε μπορεί να αντικατα­στήσει τη λογική της υπόθεσης. Η λογική αποκτά σάρκα και οστά στη διερεύνη­ση της πραγματικής ζωής. Έχοντας αυτό υπόψιν, είναι απόλυτα εξηγήσι­μη η αναφορά του Βαζιούλιν στην ιστορία της ανθρωπότητας στη νέα μονογραφία του. Στο πρώτο κεφά­λαιο του βιβλίου περιγράφονται ακριβώς οι λογικές βάσεις διερεύνη­σης της κοινωνίας ως οργανικής ολότητας. Και δεδομένου ότι στη διαλεκτική λογική είναι συμπυκνωμένη όλη η προηγούμενη πρακτική της ανθρωπότητας, η ίδια η λογική μπορεί να γίνει και γίνεται αντικει­μενικό θεμέλιο διερεύνησης του μέλ­λοντος.

Η διαλεκτική λογική όμως δεν εί­ναι απλώς η πρακτική της ανθρωπό­τητας, αλλά η συμπύκνωσή της στη σκέψη και υπό αυτή την ιδιότητα εμπεριέχει τη δυνατότητα φυγής από την πραγμα­τικότητα, ακόμα περισσότερο όταν πρόκειται για το μέλλον. Γι’ αυτό πρέπει υποχρεωτικά να συμπληρωθεί με την εξέταση των βασι­κών σημείων της πραγματικής ιστο­ρίας. Στη φιλοσοφική έρευνα η ιστορία πρέπει να είναι παρούσα όχι μόνο με τη μορφή της λογικής και της θε­ωρίας, δηλαδή τυλιγμένη σε σφιχτή έλικα, αλλά και με τη μορφή ξεδι­πλωμένης αλυσίδας των βασικών κρίκων της. Η εξέταση της ιστορίας στα κεντρικά της σημεία, που αντα­νακλούν τις βαθμίδες ανόδου της αν­θρωπότητας προς το μέλλον της. γί­νεται για τον Βαζιούλιν ένας ακόμα αντικειμενικός όρος για την εξέταση της κοινωνίας ως οργανικού όλου. Το θέμα αυτό είναι αντικείμενο του τρίτου κεφαλαίου του βιβλίου.

Το καθ’ ένα από τα τρία κεφάλαια αποτελεί απαραίτητο όρο και θεμε­λίωση των δύο άλλων και όλα μαζί δημιουργούν μια αρκετά ολοκληρωμέ­νη εικόνα της κύριας νομοτέλειας της ιστορίας, καθώς και την αντικειμενική εικόνα των προοπτικών της. «Η θεω­ρητική πρόβλεψη της μελλοντικής κοινωνίας είναι απαραίτητη για την παρουσίαση της πρακτικής πάλης προς το σκοπό αυτό ώστε η πάλη αυ­τή να μην είναι τυφλή ή κοντόφθαλμη, αλλά συνειδητή και εμπνευσμένη», συνοψίζει ο Βαζιούλιν.

Το βιβλίο περιέχει πολλά επίμα­χα προβλήματα, είναι μια ιδιόμορφη σύνοψη τους: για το κοινωνικό σύ­στημα ως οργανική ολότητα, για τις δυνατότητες της διαλεκτικής μεθό­δου στη γνώση της ιστορίας και τις βασικές μορφές της, για τους δρό­μους, τα στάδια και τις προοπτικές της κοινωνικής εξέλιξης, για τη δια­λεκτική του βιολογικού (φυσικού) και κοινωνικού στον άνθρωπο κλπ. Αυτή η απαρίθμηση ζητημάτων (που δεν είναι πλήρης) δείχνει ότι ο Βα­ζιούλιν στρέφει την προσοχή του στα προβλήματα εκείνα που βρίσκο­νται τελευταία στο επίκεντρο ζωηρών συζητήσεων.