Αντί προλόγου

1931-1944. ΦΑΚΕΛΟΣ ΕΛΛΑΣ. ΤΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΩΝ ΜΥΣΤΙΚΩΝ ΣΟΒΙΕΤΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ

Ποικίλα είναι τα συναισθήματα και οι αντιδράσεις που μπορεί να προκαλέσει στον αναγνώστη το υλικό αυτό που προέρχεται από το μέχρι πρότινος απροσπέλαστο και ιδιότυπα προσπελά­σιμο σήμερα αρχείο της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομουνι­στικής Διεθνούς και του Γκεόργκι Δημητρώφ. Πρόκειται, αναμ­φίβολα, για ανεκτίμητης αξίας αρχειακό υλικό.

Όπως ανέφερε στο εισαγωγικό σημείωμα ο δημοσιογράφος Δημήτρης Κωνσταντακόπουλος, ο οποίος ανακάλυψε τα ντοκου­μέντα, οι δυσκολίες που συναντά ο ερευνητής που επιθυμεί να προσεγγίσει τέτοιου είδους αρχεία στην τέως ΕΣΣΔ είναι τερά­στιες. Το αρχείο αυτό περιλαμβάνει αρκετά χειρόγραφα, αλλά και πολλά έγγραφα που τεχνικοί είτε διοικητικοί λόγοι δεν επέτρε­ψαν να φωτοτυπηθούν και χρειάστηκε να αντιγραφούν βιαστικά από τα πρωτότυπα με το χέρι... Σε αυτές τις περιπτώσεις η αυ­στηρή διακρίβωση του περιεχομένου των εγγράφων —απαραίτη­τη προϋπόθεση για την πιστή μετάφραση τους— απαιτούσε μιαν επίπονη και ιδιότυπη μαιευτική μέθοδο με τη βοήθεια των συμ­φραζομένων και την αντιπαραβολή με αμέσως ή εμμέσως συν­δεόμενες με αυτό ιστορικές πηγές και πληροφορίες. Ανακύ­πτουν, λοιπόν, κατ' αρχήν ερωτήματα επιστημονικής (και όχι μό­νο) δεοντολογίας. Σε ποιο βαθμό, δηλαδή, το διαθέσιμο αρχειακό υλικό είναι πλήρες και αξιόπιστο.

Η αυθεντικότητα, η ιστορική σημασία αλλά και η επικαιρότητα των ντοκουμέντων μας οδήγησαν μαζί με τον εκδότη στην από­φαση να προχωρήσουμε προς το παρόν στη δημοσίευση των εγγράφων που βρίσκονται στη διάθεση μας, ελπίζοντας —αν το επιτρέψουν οι συνθήκες— να δοθεί μια συνέχεια, ώστε να εκδο­θούν αργότερα όλα τα υλικά του εν λόγω αρχείου.

Η δημοσίευση του υλικού αυτού του τόμου δε συνιστά μιαν ακόμα σκανδαλοθηρικού χαρακτήρα λαθροχειρία ιδιοτελών μι­κροκομματικών σκοπιμοτήτων, αλλά ούτε και εφήμερης, συγκυριακής σημασίας δημοσιογραφική αποκάλυψη που αποσκοπεί στον εντυπωσιασμό του αμβλυμένου πλέον από τον καταιγισμό πληροφόρησης αισθητήριου του αναγνωστικού κοινού, παρά το γεγονός ότι αποτελεί αυτό που στη δημοσιογραφική γλώσσα λέ­γεται «είδηση».

Πρόκειται για υλικά που προορίζονται κατ' εξοχήν για νηφά­λια μελέτη και στοχασμό πάνω σε μία από τις πιο κρίσιμες, πε­ρίπλοκες και αμφιλεγόμενες περιόδους της ιστορίας της χώρας μας, η γνώση της οποίας εμποδίζεται διαρκώς μέχρι σήμερα από τις κυρίαρχες ιδεοληπτικού χαρακτήρα προσεγγίσεις της. Οι κα­τά καιρούς εργαλειακά επιλεκτικές «ερμηνείες» της ιστορίας από διάφορους ιθύνοντες, δημιουργούν τελικά την εντύπωση ότι στη συνείδηση των πολιτών της η Ελλάδα προβάλλει ως χώρα με απρόβλεπτο παρελθόν...

Τα έγγραφα του αρχείου της Κομιντέρν φωτίζουν την ιστορία της περιόδου αυτής κάτω από ένα ιδιότυπο πρίσμα. Πρόκειται για ντοκουμέντα που αναφέρονται σε ένα ευρύτατο φάσμα πο­λιτικών, στρατιωτικών, κοινωνικών, οικονομικών κλπ. ζητημάτων. Από την άμεση καθημερινότητα (π.χ. την ανάγκη του φυλακισμέ­νου ηγέτη του ΚΚΕ Ν. Ζαχαριάδη για τρόφιμα και ρουχισμό) μέχρι τις γεωπολιτικές στρατηγικές. Γι' αυτό και προσφέρονται για διαφόρων ειδών και επιπέδου αναγνώσεις·, από την άντληση πληροφορίας για τα γεγονότα (πρόσωπα, πράγματα, καταστά­σεις) στα οποία ρητά αναφέρονται, μέχρι την ανασύσταση της ατμόσφαιρας της εποχής μέσα από το ύφος, τον τρόπο και το χαρακτήρα του λόγου τους, αλλά και των αποσιωπήσεων τους. Χρειάζεται λοιπόν να ενταχθούν οργανικά στο ιστορικό τους πλαίσιο για να καταταχθούν και για να φωτίσουν την ιστορική μας γνώση, εμπλουτίζοντας τη με κάποιες άγνωστες μέχρι τώρα πληροφορίες.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο κυρίως ζητήματα που θίγονται σε μερικά έγγραφα.

Το πρώτο αφορά το «εθνικό» μας πρόβλημα: το Μακεδονικό. Ένα ζήτημα που αποτελούσε και τότε «μήλο της Έριδος» σ' αυτό τον κόμβο διαπλοκής μικρό- και μακρο-γεωπολιτικών και ιμπεριαλιστικών συμφερόντων, εμφύλιων, διεθνικών και διακρα­τικών συρράξεων που λέγεται Βαλκάνια. Μεταξύ των μαχόμενων τότε για την απελευθέρωση των χωρών τους αριστερών δυνά­μεων Ελλάδας, Βουλγαρίας και Γιουγκοσλαβίας δημιουργούνται διαφορές και αντιθέσεις που συνδέονται με τον εκάστοτε τρόπο συσχέτισης εθνικών, εθνικιστικών και διεθνιστικών τάσεων στις στρατηγικές και τακτικές που υιοθετούσαν. Γεγονός αδιαμφι­σβήτητο, που επιβεβαιώνεται και από το αρχείο Δημητρώφ, είναι η ανυποχώρητη στάση της τότε ηγεσίας του ΚΚΕ και του ΕΑΜ/ ΕΛΑΣ έναντι των ξένων συντρόφων τους. Επικαλούμενοι τις ση­μαντικές εθνολογικές αλλαγές που επέφερε στη σύνθεση του πληθυσμού της ελληνικής Μακεδονίας η ανταλλαγή πληθυσμών που πραγματοποιήθηκε μετά τη συνθήκη της Λοζάνης στο διά­στημα του Μεσοπολέμου, προασπίζονται σθεναρά την εθνική ενότητα που επαγγέλλονται και ως ένα βαθμό έχουν επιτύχει, χωρίς να διστάζουν, όταν χρειάζεται, να χρησιμοποιήσουν και ένοπλη βία.

Εκείνο όμως που συνήθως διαφεύγει (ιδιαίτερα στις μέρες μας) είναι η συνδεόμενη με αυτή τη μεταφυσική προσήλωση στη στρατηγική της «εθνικής ενότητας» αδικαιολόγητη υποχωρητικό­τητα και η διαρκής διολίσθηση στις έντεχνα κλιμακούμενες από τους κατ' εξοχήν φορείς της «εθνικοφροσύνης» και τους ξένους προστάτες τους παγίδες, μέχρι την ολοσχερή συντριβή του μεγά­λου κινήματος της Αριστεράς. Και σ' αυτό το θέμα έχουν πολλά να μας προσφέρουν τα ντοκουμέντα του αρχείου της ΚΑ.

Το δεύτερο ζήτημα συνδέεται με την εκπληκτική δραστηριό­τητα των μυστικών υπηρεσιών της ΕΣΣΔ κατά τον πόλεμο, που θα διαπιστώσει ο αναγνώστης στα έγγραφα 24, 30 και 39'. Το έγγραφο 24, ένα τηλεγράφημα του πρωθυπουργού της κυβέρνη­σης του Καΐρου Τσουδερού προς τον Κανελλόπουλο, είναι ενδει­κτικό τόσο για τη δουλοπρεπή στάση της εν λόγω κυβέρνησης έναντι του... προϊσταμένου της Βρετανού Υπουργού Εξωτερικών Ίντεν, όσο και για τις βλέψεις της μετά την απελευθέρωση.

Το έγγραφο 30 φανερώνει ότι οι σοβιετικές Αρχές γνώριζαν το περιεχόμενο των συνομιλιών του Βρετανού πρεσβευτή στην ελ­ληνική Κυβέρνηση του Καΐρου Λίπερ (13-14 Μαΐου 1944). Γνώ­ριζαν δηλαδή με ακρίβεια το σενάριο, το σκηνικό και τη μεθόδευ­ση, από τους Βρετανούς και τα φερέφωνα τους, της σταδιακής εξόντωσης του κινήματος του ΕΑΜ αρκετά πριν από την υπο­γραφή της Συμφωνίας του Λιβάνου!

Στο έγγραφο 39 (Αναφορά Φίτιν προς Δημητρώφ από 27-9-44) απαριθμούνται με εκπληκτική ακρίβεια οι κινήσεις στις οποίες θα αρχίσουν να προβαίνουν οι Βρετανοί και οι Έλληνες εγκάθετοί τους για την επιβολή μιας δεύτερης κατοχής στην Ελλάδα, για τη διάλυση τον ΕΑΜ με τη βοήθεια των «Ταγμάτων Ασφαλείας» που δημιούργησαν οι Γερμανοί κατακτητές!

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι στις κρίσιμες καμπές τον αγώνα της Αντίστασης και στις παραμονές τον Εμφυλίου, οι σοβιετικές Αρ­χές γνώριζαν καλά τα επόμενα βήματα των αντιπάλων του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, ενώ είναι αμφίβολο το αν και κατά πόσο ενημέ­ρωναν για αυτά τους Έλληνες συντρόφους τους.

Το ερώτημα που ανακύπτει εδώ δεν αφορά και τόσο την αποτίμηση-αξιολόγηση της συμπεριφοράς των ηγετών της τότε ΕΣΣΔ και της Ελληνικής Αριστεράς ούτε και τον επιμερισμό των ευθυνών για τις μετέπειτα τραγικές εξελίξεις (χωρίς να υποτιμά­ται η υποκειμενική και ηθική πλευρά των ενεργειών). Αν περιο­ριστούμε σε αυτή την πλευρά, μάλλον θα παραμείνουμε εκ των πραγμάτων προσκολλημένοι σε μια στατική και τελεολογική αντι­μετώπιση των γεγονότων. Εκείνο που χρειάζεται είναι η αναζή­τηση εκείνων των βαθύτερων και κάθε άλλο παρά προφανών αιτίων, εκείνων των «μηχανισμών» που οδήγησαν αυτή τη δυνα­μική διαδικασία διαπλοκής διεθνών και εθνικών συσχετισμών δυ­νάμεων, μέσα από ένα ολόκληρο φάσμα δυνατοτήτων, στη γνω­στή της έκβαση. Η γνώση που θα αποκομίσουμε κατ' αυτό τον τρόπο θα μας βοηθήσει να προσεγγίσουμε διαφορετικά το πιο πρόσφατο παρελθόν, το παρόν, αλλά και το μέλλον, αν φυσικά μας ενδιαφέρει κάτι παραπάνω από το ρόλο του απλού θεατή της ιστορίας.

 

Δημήτρης Σ. Πατέλης

9 Μαρτίου 1993

Η ταξινόμηση και η αρίθμηση των εγγράφων έγινε με χρονολογική σειρά. (Σ.Τ.Μ.)