"η... διαφθορά είναι σύμφυτη με το σύστημα της αχαλίνωτης κερδοσκοπίας..."

Συνέντευξη περί διαφθοράς και κοινωνίας στον Δημήτρη Χαραλαμπάκη, ΜΗΝΥΜΑ, φύλλο 36, Φεβρουάριος 2005. http://www.minima-hania.gr/

Το κύμα της αποκεκαλυμένης (;) διαφθοράς σκέπασε τα πάντα. Φαίνεται σαν να άνοιξε το καπάκι του βόθρου. Στην πραγματικότητα τέτοια κι άλλα κρούσματα όλοι τα ξέραμε , όλοι τα ζούσαμε. Το ότι χρειάστηκε η ημιπαράνομη πολυπραγμοσύνη του κ. Τριανταφυλλόπουλου για να γίνει ντόρος είναι ένα ερώτημα. Το άλλο είναι πιο σοβαρό: τι είναι τούτο που μας βρήκε; Πυλώνες της πολιτειακής και κοινωνικής δομής μας δικαστές, δημοσιογράφοι, ιερωμένοι απεδείχθησαν κοινοί φραγκοφονιάδες και βαποράκια; Ψάχνοντας πλευρές του θέματος πέραν της προσέγγισης της κλειδαρότρυπας συζητήσαμε το θέμα με τον επίκουρο καθηγητή Φιλοσοφίας του Πολυτεχνείου Κρήτης Δημήτρη Πατέλη και παραθέτουμε τις απόψεις του.

Μιλάμε με τον Δημήτρη Πατέλη επίκουρο καθηγητή του τομέα Κοινωνικών Επιστημών του Γενικού Τμήματος του Πολυτεχνείου Κρήτης

"η... διαφθορά είναι σύμφυτη με το σύστημα της αχαλίνωτης κερδοσκοπίας..."

Η πρώτη ερώτηση που θα ήθελα να κάνω είναι η εξής: Σας παραξενεύει ως προς τον χρόνο ή την έκταση, αυτή η λαίλαπα αποκαλύψεων για διαφθορά στο χώρο των δημοσιογράφων, της δικαιοσύνης, της Εκκλησίας;

Κατ΄ αρχήν θεωρώ πως το θέμα έχει δύο πτυχές: η μία είναι η διαφθορά ως κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό πρόβλημα και η άλλη είναι η προβολή της διαφθοράς από τα ΜΜΕ ή - όπως προτιμώ να τα λέω- Μέσα Μαζικής χειραγώγησης ή αποβλάκωσης.

Όσον αφορά την πρώτη πτυχή νομίζω πως το πρόβλημα της διαφθοράς είναι σύμφυτο με το σύστημα που προτάσσει τους νόμους της αγοράς, της ιδιοτέλειας, της αχαλίνωτης κερδοφορίας. Όταν λοιπόν προτάσσεται το ατομικό συμφέρον ως κυρίαρχο κίνητρο και κριτήριο, είναι προφανές ότι ο άνθρωπος προτρέπεται να είναι αδίστακτος ως προς τα μέσα και τις συμπεριφορές που θα προωθήσουν την ιδιοτέλειά του. Κάτω από αυτήν την οπτική είναι επίσης προφανές ότι ο άλλος άνθρωπος, οι άλλες ομάδες, η κοινωνία συνολικά, ορίζεται είτε ως μέσον για την επίτευξη της επιδίωξης του κέρδους είτε ως εμπόδιο που πρέπει να παραμερισθεί. Υπ’ αυτές τις συνθήκες για μένα θα ήταν έκπληξη να μην υπήρχε διαφθορά. Από την άποψη των αντικειμενικών όρων ύπαρξης του φαινομένου της διαφθοράς θα επεσήμαινα ακόμη την παντελή απουσία εναλλακτικού δρόμου ανάπτυξης της ανθρωπότητας. Αυτή η απουσία προοπτικής και εναλλακτικού δρόμου - που έχει και θεσμική έκφραση ως απουσία κινήματος, συλλογικοτήτων και πολιτικών κινήσεων με ορατό πρόταγμα κάποια πειστική και υλοποιήσιμη εναλλακτική διέξοδο από τη σήψη- δημιουργεί ένα κενό ελέγχου, ευαισθησίας και εγρήγορσης, που επιτρέπει να οργιάζουν αυτά τα φαινόμενα και τα επιτείνει. Φαινόμενα, για την αποκάλυψη των οποίων, θα ήθελα να προσθέσω, δεν χρειάζεται κάποια τρομερή δημοσιογραφική έρευνα. Αρκεί να ανατρέξει κανείς στις εμπειρίες και στα βιώματα της καθημερινότητάς του.
Όσον αφορά την συγκυρία "αποκάλυψης" των φαινομένων, μπορεί να κάνει κανείς αρκετές παρατηρήσεις: είναι η έκφραση των αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων εντός των θεσμών, και μεταξύ θεσμών, κλιμακίων των θεσμών, κ.ο.κ., που εξυπηρετούνται αυτήν την χρονική στιγμή, είναι οι ανάγκες των ΜΜΕ για αυξημένες τηλεθεάσεις, είναι σκοπιμότητες συγκάλυψης άλλων σημαντικότερων θεμάτων, κ.ο.κ. Η συγκυρία, ο τρόπος ανάδειξης, οι συγκεκριμένες στοχεύσεις, η μεθόδευση και οι πρωτεργάτες στον τομέα του ιδεολογικού επιχρίσματος της τελευταίας εκστρατείας, καθιστούν σαφή την εμπλοκή δυνάμεων εντός και εκτός της χώρας, που ενδιαφέρονται για ορισμένη αναδιάταξη των συσχετισμών, των κέντρων, των θέσεων και των ρόλων κάποιων θεσμών και φορέων του συστήματος.

Θα παρατηρούσα στην ανάλυσή σας πως ως τώρα είχαμε συνηθίσει τα σκάνδαλα να έχουν οικονομική κυρίως διάσταση και να εφάπτονται με χώρους και ανθρώπους που είχαν οικονομική στόχευση. Συνήθως πολιτικά στελέχη ή δικαστές "εξυπηρετούσαν" στον τομέα τους επιχειρήσεις κοκ. Εδώ έχουμε να κάνουμε με φαινόμενα που αγγίζουν χώρους που δεν έχουν άμεση ή ορατή οικονομική - υλική δραστηριότητα: Ιεράρχες, δικαστές , δημοσιογράφοι...

Θα ξεκινούσα με την παρατήρηση πως κεντρικό πρόσωπο των τωρινών αποκαλύψεων φέρεται να είναι ταυτόχρονα άτομο με διασυνδέσεις στο χώρο της επίσημης Εκκλησίας, προμηθευτής του Δημοσίου, συνεργάτης των σωμάτων ασφαλείας, ξένων μυστικών υπηρεσιών, κ.λπ.. Πρόκειται λοιπόν για μια διαπλοκή που δεν περιορίζεται σε κάποιο χώρο αλλά είναι αρκούντως πολυσχιδής, πολυπλόκαμη και περιπεπλεγμένη. Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε πως τα περιστατικά που βλέπουν το φως της δημοσιότητας -τα οποία ελέγχονται ως προς την αυθεντικότητά τους- είναι μόνον η κορυφή του παγόβουνου. Αυτοί που ενέχονται στα κυκλώματα της διαφθοράς γνωρίζουν και να καλύπτονται. Είναι αδύνατον να βγαίνουν τόσα και να μην υπάρχουν άλλα 9/10 που είναι επιμελώς κεκαλυμμένα.

Κοιτώντας κανείς το βάθος και την έκταση των κρουσμάτων διαφθοράς θα μπορούσε να μιλήσει για ένα εντυπωσιακό "άπλωμα" , μια διάχυση της διαφθοράς στο σώμα της κοινωνίας. Εσείς τι λέτε;

Υπάρχει διάχυση σε εύρος και σε βάθος. Η οποία μάλιστα δεν αφορά μόνο την εξάπλωσή ορατών παρανομιών σε πολλούς ανθρώπους ή χώρους. Σύμπτωμα διάχυσης αποτελεί και ένα κλίμα συναίνεσης ή αποδοχής της διαφθοράς και στις πιο έμμεσες πλευρές της, που κακά τα ψέματα, υπάρχει σε όλους τους χώρους. Ένα τυπικό παράδειγμα νομίζω πως είναι στο δικό μας χώρο, τον πανεπιστημιακό π.χ. τα Επιχειρησιακά Προγράμματα Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης (ΕΠΕΑΕΚ), που στοχεύουν την "αύξηση της ανταγωνιστικότητας" μέσω της εκπαίδευσης και της κατάρτισης. Οι επιπτώσεις από την εφαρμογή τέτοιων προγραμμάτων είναι σοβαρότατες:

Eισάγονται κριτήρια ιδιωτικοοικονομικής ανταγωνιστικότητας. Eπιβάλλεται η ηγεμονία της χρηματοδοτούμενης δραστηριότητας σε βάρος μιας απρόσκοπτης εκπαιδευτικής και ερευνητικής διαδικασίας. Τα κριτήρια είναι σαφώς προσανατολισμένα στη στρατηγική μιας ανασυγκρότησης της εκπαίδευσης σε κατευθύνσεις κάθε άλλο παρά κοινωνικά ουδέτερες (π. χ. "Συμβατότητα της Πράξης με τις Εθνικές και Κοινοτικές Πολιτικές", "Συνέπεια και συνεκτικότητα με την Εθνική και Ευρωπαϊκή στρατηγική για την απασχόληση" - βλ. Λευκή βίβλος για την απασχόληση, ανώτατη εκπαίδευση πολλών ταχυτήτων, δια βίου εκπαίδευση, τα όποια αλήστου μνήμης Π.Σ.Ε. και τα νεότευκτα Ι.Δ.Ε. κ.ο.κ.). Eεισάγονται πλάγιες πηγές εσόδων για μέλη Δ.Ε.Π., γεγονός που παγιώνει ατομικές ιδιοτέλειες σε βάρος των συλλογικών διεκδικήσεων του κλάδου. Υπάρχει επιβολή εξωπανεπιστημιακού ελέγχου και αξιολόγησης και εθισμός σε τέτοιες πρακτικές;

Το πλαίσιο, οι δεσμεύσεις, οι επιλέξιμες δαπάνες και οι κατευθύνσεις γενούν διαπλοκή, νέες εξουσιαστικές δομές, μετασχηματίζουν ομάδες μελών Δ.Ε.Π. σε διαχειριστές - εργολάβους, που πραγματοποιούν προσλήψεις κλπ., επιτείνοντας τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ δύο κατηγοριών μελών Δ.Ε.Π. κ.ο.κ.

Να λοιπόν μια κατάσταση όπου μέσα από "ημιθεσμικές" -ας μου επιτραπεί η έκφραση- διαδικασίες καλλιεργείται η ελαστικοποίηση της συνείδησης των εμπλεκομένων, οπότε πέφτουν οι ηθικοί φραγμοί και καθένας νοιάζεται μόνο να ρέουν τα προγράμματα. Υπάρχει στην κοινωνία ένα ολόκληρο πλέγμα οριακών σχέσεων που κινούνται εντός και εκτός των θεσμών, στα όρια της νομιμότητας.
Μιλώντας γενικότερα θα σημείωνα πως αυτή η διάχυση της διαφθοράς, δυστυχώς, δεν περιορίζεται μόνον σε όσους έχουν άμεσες απολαβές από αυτήν. Γενικεύεται και πέρα από αυτούς, μπορεί να φτάσει ακόμη και σε πολύ χαμηλόμισθους ή και ανέργους, ως ελαστικοποίηση της συνείδησης, η οποία, σε συνδυασμό με την απουσία εναλλακτικής στάσης ζωής, μετατρέπεται σε πεποίθηση, κατά τη οποία ο καθ' ένας μόνος του, πατώντας επί πτωμάτων, είτε γλύφοντας και έρποντας κατά περίπτωση, και με κάποιες κατάλληλες διασυνδέσεις μπορεί "να τα βολέψει". Δεν είναι μόνον ο χρηματισμός και οι ρέουσες υλικές απολαβές που διαφθείρουν. Είναι και η προσδοκία του ατομικού βολέματος που γεννά το συμβιβασμό, την υποταγή και την απώλεια αξιοπρέπειας. Σύμπτωμα αυτής της διάχυσης της διαφθοράς είναι και το γεγονός ότι όσοι αντιστέκονται στη σήψη, όσοι έχουν αξιοπρέπεια, όσοι πασχίζουν να δομήσουν ανθρώπινες συλλογικότητες με ιδανικά, όσοι τελικά δεν θεωρούν τον κόσμο μας τον καλύτερο δυνατό, χαρακτηρίζονται τουλάχιστον γραφικοί.

Βλέπετε κάποιο κίνδυνο αυτή η γενικευμένη απαξίωση ισχυρών θεσμών- πυλώνων του σημερινού συστήματος, όπως η ενημέρωση και η δικαιοσύνη να οδηγήσει την κοινωνία σε μια "απώλεια στήριξης" σε μια κατάσταση εκφυλιστικών φαινομένων , διάλυσης κοινωνικού ιστού κλπ.;

Επιτρέψτε μου να σημειώσω εισαγωγικά το εξής: Από μεθοδολογικής απόψεως υπάρχουν δύο επιλογές για να προσεγγίσεις τα κοινωνικά φαινόμενα:

Η μία εκκινεί από την παραδοχή του υπάρχοντος συστήματος, της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων ως δεδομένης, και περιορίζεται σε αναζήτηση τρόπων υπέρβασης των επιμέρους δυσλειτουργιών του συστήματος, ώστε να βελτιστοποιηθεί η απόδοσή του.

Η άλλη είναι μια θεώρηση η οποία αναζητά την υπέρβαση του υπάρχοντος και μια εναλλακτική οργάνωση της κοινωνίας.

Η πρώτη προσέγγιση, από ερευνητικής απόψεως, εξαντλείται κατά τη γνώμη μου σε επιμέρους επιφαινόμενα. Στη δεύτερη περίπτωση έχεις το συγκριτικό πλεονέκτημα να βλέπεις κριτικά το αντικείμενο σου, να μπορείς να διαυγάσεις την ουσία των φαινομένων, να διαγνώσεις τις ενδότερες και μη ορατές στην επιφάνεια αντιφάσεις και νομοτέλειες, ώστε να αναδείξεις τις δυναμικές που μπορούν να οδηγήσουν σε υπέρβαση του παρόντος.
Στο ερώτημά σας, θα σημείωνα ότι η γενίκευση αυτών των φαινομένων σε μεγάλη έκταση και βάθος γεννά πράγματι τον κίνδυνο να αποκρυσταλλωθεί και να επιταθεί η αντίληψη κατά την οποία, "εφ' όσον όλα αυτά είναι τόσο πολύ γενικευμένα, το μόνο που μου μένει είναι να επιβιώσω με τα ίδια μέσα". Αυτό από μόνο του δεν υπονομεύει τους πυλώνες του συστήματος, μπορεί μάλιστα και να τους ενισχύσει, εάν ενισχυθούν οι τάσεις αποξένωσης και ιδιώτευσης. Προφανώς, αυτό δεν αίρει ως προς την ουσία τους τις χειραγωγικές σχέσεις μεταξύ ταγών, ποιμένων και ποιμνίου εντός "αυτοκαθηρμένων" ποιμνιοστασίων;

Θα σας πει κάποιος: "Ωραία αυτά εγώ όμως χώρισα με τη γυναίκα και θέλω δικαστήριο, συμβαίνουν πράγματα και θέλω να ενημερώνομαι". Τι θα του λέγατε εσείς; Θα είχατε να του προτείνετε πολιτικές ή θεσμικές επεμβάσεις σ΄ αυτό το επίπεδο; Τι θα λέγατε π.χ. για την απαγόρευση της πολυθεσίας των δημοσιογράφων;

Επεμβάσεις σε ένα διοικητικό επίπεδο δεν νομίζω πως έχουν αξία. Αυτά που ακούγονται για αυτοκάθαρση είναι κατά την γνώμη μου επιεικώς φαιδρά. Τα φαινόμενα διαφθοράς είναι εγγενή στοιχεία του υπάρχοντος συστήματος. Οι έρευνες της κοινωνικής θεωρίας έχουν αποδείξει ότι κάθε γραφειοκρατικοποιημένος και ιεραρχικά διατεταγμένος θεσμός δεν μπορεί να αλλάξει ριζικά από μόνος του. Μόνο σε επαναστατικές καμπές της ιστορίας είναι εφικτή η ριζική αλλαγή των θεσμών. Το πολύ-πολύ αυτοί οι φορείς να προβούν σε εικονικές πράξεις για να διασκεδάσουν τις εντυπώσεις και να διατηρήσουν στοιχεία γοήτρου ώστε να μην διαλυθούν.

Αλλού έγκειται η μοναδική ελπίδα: Αν συνειδητοποιηθεί από τους πολίτες, ότι μόνο συλλογικά και με διεκδικήσεις στο επίπεδο του συσχετισμού δυνάμεων θα πρέπει να κινηθούν για την ικανοποίηση όχι ατομικών αλλά συλλογικών επιδιώξεων -οιονεί των συμφερόντων της συντριπτικής πλειοψηφίας των ανθρώπων, στην προοπτική της ενοποιημένης ανθρωπότητας χωρίς εκμετάλλευση και καταπίεση- τότε μπορούμε να ελπίζουμε σε κάτι. Όχι τόσο σε άνωθεν επεμβάσεις διορθωτικού τύπου, όσο σε επίπεδο δημιουργίας προϋποθέσεων υπέρβασης των θεμελίων αυτών των φαινομένων.

Όσο για το παράδειγμα της πολυθεσίας των δημοσιογράφων: τι νόημα θα είχε και τι θα έλυνε η θέσπιση ενός τέτοιου μέτρου, σε συνθήκες ελαστικοποίησης των εργασιακών σχέσεων, εφαρμογής της έννοιας του "απασχολήσιμου", χωρίς ωράρια, χωρίς συλλογική διαπραγμάτευση όρων εργασίας, χωρίς τόσα κεκτημένα;

Αν μείνουμε στον δικαστικό χώρο, παρατηρούμε ότι τα δημοσιευμένα κρούσματα διαφθοράς είναι "ψιλικατζίδικα". Αφορούν μικρές περιπτώσεις ποινικού δικαίου όπως δωροληψία, μεσολάβηση απελευθέρωσης κακοποιών, κ.λπ. Δεν πρόκειται για τις γνωστές "χοντρές" παρανομίες για προμήθειες από μεγάλες δουλειές, για πλάτες σε πολύ υψηλά ιστάμενους, για μεσολαβήσεις για μεγάλες συμφωνίες κοκ. Έχει νομίζεις κάποια σημασία αυτό ιδωμένο υπό το πρίσμα της δικής σου ανάλυσης;

Αυτό απλώς επιβεβαιώνει την πεποίθησή μου ότι αυτά που βλέπουμε είναι μόνον η κορυφή του παγόβουνου. Για να γίνω ποιο συγκεκριμένος, είδε κανείς ποτέ μια σοβαρή δικαστική αντιμετώπιση της σκανδαλώδους τεράστιας αναδιανομής του πλούτου που έγινε πρόσφατα; Έγινε κάτι για το Χρηματιστήριο, που ήταν η μεγάλη υπόθεση αναδιανομής πλούτου των τελευταίων χρόνων; Όλα αυτά έγιναν νομότυπα και χωρίς αντιρρήσεις από τον δικαστικό χώρο. Καταδικάστηκαν σοβαρά πλοιοκτήτες για τις εγκληματικές παραλείψεις τους που οδήγησαν σε πολύνεκρα ναυάγια; Καταδικάστηκαν οι εργοδότες, στα εργοτάξια των οποίων διαρκώς θρηνούμε θύματα από εργατικά ατυχήματα; Οι αποκαλύψεις περί θλιβερών "άθλων" ανθρωπαρίων με υπεργολαβίες π.χ. προαγωγών θα μας σώσουν;

Ένας δικαστικός όμως θα σας απαντούσε ότι ο ρόλος του δεν είναι να νομοθετεί αλλά να εφαρμόζει τον νόμο. Αν αυτά έγιναν κατά το γράμμα του νόμου ποιο θα ήταν το περιθώριο να επέμβει στα πλαίσια του ρόλου του;

Εδώ θα μπορούσαμε να επισημάνουμε και τα λεγόμενα κενά της νομοθεσίας, αλλά και το ζήτημα των περιθωρίων που υπάρχουν στην νομοθεσία να βρεθούν εκτός διώξεων παρόμοια περιστατικά. Όπως λένε οι καλοί επιχειρηματίες, δεν υπάρχουν κακές υποθέσεις υπάρχουν κακοί δικηγόροι. Υπάρχει λοιπόν στο δεδομένο θεσμικό πλαίσιο δυνατότητα να βγει νομότυπη ακόμα και η πιο κραυγαλέα υπόθεση αδικίας.
Και βέβαια εδώ θα έπρεπε να διαχωρίσουμε την έννοια του δικαίου ως συνόλου θεσμικών κανόνων που διευθετούν το πλαίσιο των σχέσεων και των ανταλλαγών μεταξύ των ανθρώπων, από την έννοια του "περί δικαίου αισθήματος". Ως εκπαιδευτικός και ως άνθρωπος που προσπαθεί να στοχάζεται φιλοσοφικά, δίνω έμφαση στη δεύτερη πλευρά. Στην ουσία δηλαδή της αδικίας και όχι στην τυπική παραβίαση κάποιων κανόνων.
Το δίκαιο συχνά αντιμετωπίζεται ως μια τυπική-τεχνική λειτουργία, όπου κάθε περίπτωση απλώς σταθμίζεται ως προς το εάν και κατά πόσο εμπίπτει σε ένα σύνολο κανόνων. Αυτή είναι η θετικιστική αντίληψη περί δικαίου, αντίληψη περιορισμένη και σφόδρα καθεστωτική, δεδομένου ότι αδυνατεί να διακρίνει ή/και σκοπίμως συγκαλύπτει την αντιφατικότητα της κοινωνικής δυναμικής, αντιφατικότητα η οποία καθιστά το δίκαιο άκρως συγκρουσιακό πεδίο.

Η άλλη πλευρά, θεωρεί ότι δίκαιο είναι η καταγραφή κανόνων συμβίωσης των ανθρώπων που επιβάλλονται από τους εκάστοτε νικητές επί νικητών και ηττημένων, μετά από μεγάλες ιστορικές συγκρούσεις και καμπές. Οι κερδισμένοι δηλαδή επιβάλουν στο επίπεδο του δικαίου το θεσμικά και κανονιστικά κωδικοποιημένο και διατυπωμένο κυρίαρχο συμφέρον τους σε όλη την κοινωνία. Άρα το δίκαιο έχει κοινωνικό-ταξικό χαρακτήρα. Υπ’ αυτό το πρίσμα, νομίζω πως εξηγείται η "αδυναμία" δικαστικής παρέμβασης σε μεγάλες κοινωνικές αδικίες, αδυναμία κατ' εξοχήν δομική και όχι αναγόμενη σε εξαιρέσεις μερικών διεφθαρμένων λειτουργών.

Ωστόσο στην ιστορία έχει γραφτεί ότι και εγχειρήματα άλλου τύπου κοινωνικής οργάνωσης, όπως αυτά που προέκυψαν από την Οκτωβριανή Επανάσταση, είχαν οξύτατα φαινόμενα διαφθοράς βασικών κρίκων του συστήματος όπως κρατικών αξιωματούχων, δικαστικών κοκ.

Ομολογώ ότι το θέμα αυτό είναι πολύ περίπλοκο και αποτελεί αντικείμενο μεγάλης έρευνας. Σίγουρα δεν προσφέρεται για ευσύνοπτες ή συνθηματολογικού τύπου προσεγγίσεις, που μάλλον συσκοτίζουν παρά φωτίζουν τα πράγματα.
Θα σημειώσω μόνο τούτο: Αν ανατρέξουμε σε μια ιστορική αναλογία, θα διαπιστώσουμε ότι τα εγχειρήματα της μετάβασης από την φεουδαρχία στην κεφαλαιοκρατία κράτησαν μερικούς αιώνες και οι πρώτες κρατικές-θεσμικές δομές της κεφαλαιοκρατίας (δίκαιο, πολιτειακά, κ.ο.κ.) σημαδεύτηκαν συχνά από αντεπαναστάσεις και παλινορθώσεις φεουδαρχικών δομών. Φάνταζε ουτοπικό κατά τις πρώιμες αστικές επαναστάσεις να ισχυριστεί κανείς ότι θα κυριαρχούσαν οι κεφαλαιοκρατικές δομές, όμως τελικά κυριάρχησαν. Κατ’ αναλογία λοιπόν μπορούμε να πούμε πως τα εγχειρήματα των πρώιμων σοσιαλιστικών επαναστάσεων του 20ου αιώνα ήταν ιστορικά καταδικασμένα να περάσουν από ανατροπές και παλινορθώσεις. Αυτό ωστόσο ουδόλως αναιρεί την αναγκαιότητα να αναζητούμε αφ΄ ενός τα βαθύτερα αίτια των προβλημάτων που ζούμε και αφ’ ετέρου την υπέρβασης του υπάρχοντος συστήματος. Τα φαινόμενα διαφθοράς εκείνων των εγχειρημάτων, δεν μπορεί να αναιρούν την ανάγκη υπέρβασης της σημερινής τάξης πραγμάτων. Δεν έχουμε την πολυτέλεια να επιτρέψουμε στους εαυτούς μας, ως σκεπτόμενα όντα, να συνεχίσει η κοινωνία να κινείται βάσει αυτής της κλίμακας αξίων που ζούμε. Και θα προσέθετα τούτο: οι επόμενες απόπειρες της ανθρωπότητας να δημιουργήσει εναλλακτικού τύπου ανάπτυξη της κοινωνίας, οφείλουν να είναι -και θα είναι- πολύ βαθύτερες από αυτές που γνώρισαν την ήττα στον 20 αιώνα. Οφείλουν να αναστοχαστούν συνολικά την ιστορική εμπειρία των εγχειρημάτων εκείνων, της νίκης και της ήττας, του θριάμβου και της τραγωδίας τους, πράγμα που νομίζω ότι δεν συνειδητοποιείται και τόσο ούτε καν από τους φορείς της αριστεράς.

Κάποιοι έσπευσαν να μιλήσουν για το τέλος της ιστορίας, άλλοι απεργάζονται νέες μορφές σκοταδισμού. Ωστόσο, το πιο πυκνό σκοτάδι είναι πριν το χάραμα…

Νομίζω ότι η αυθεντικά ανθρώπινη ιστορία είναι υπόθεση του μέλλοντος.