ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΤΕΛΗΣ*
«ΕΜΕΙΣ» ΚΑΙ «ΑΥΤΟΙ»: οι σύγχρονες μορφές διαπλοκής εθνικού ζητήματος και ταξικής πάλης.
Για την ανάγκη επαναθεμελίωσης του διεθνισμού.
ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ "ΕΠΟΧΗ" ΚΥΡΙΑΚΗ 27 ΜΑΡΤIΟΥ 2005 ΑΡ. Φ. 761
Η αναζωπύρωση φαινομένων εθνικισμού, σοβινισμού, του ρατσισμού και ξενοφοβίας, είναι γεγονός. Συχνά τίθεται το ερώτημα: είναι άραγε οι έλληνες ρατσιστές; Αρκετοί σπεύδουν να απαντήσουν αρνητικά, βασιζόμενοι στην αίσθηση ότι εφ’ όσον δεν ήταν ρατσιστές κατά το παρελθόν, δεν είναι και σήμερα και -ως εκ τούτου- ο ρατσισμός και τα συναφή με αυτόν φαινόμενα δεν έχουν μέλλον στην Ελλάδα… Σε αυτή την περίπτωση, τα παραπάνω φαινόμενα αποδίδονται συλλήβδην σε ιδεολογικές-συμβολικές «κατασκευές» της άρχουσας τάξης και στην προπαγάνδα…
Ωστόσο καμία άρχουσα τάξη, όσο ισχυρούς ιδεολογικούς – χειραγωγικούς μηχανισμούς και εάν διαθέτει, δεν μπορεί να κατασκευάσει τίποτε (πολλώ μάλλον δε έθνη) εκ του μη όντος. Καμία ιδέα (αντιδραστική, συντηρητική, συναινετική, επαναστατική κ.ο.κ.) δεν μπορεί να γίνει «υλική δύναμη» εάν δεν γίνει «κτήμα των μαζών»(Κ. Μαρξ). Και «κτήμα των μαζών» μπορούν να γίνουν μόνον οι ιδέες εκείνες, οι οποίες (με ποικίλους τρόπους, στρεβλά ή πιστά, ανάλογα με την ιστορική συγκυρία) ανταποκρίνονται στους αντικειμενικούς όρους της ύπαρξής τους, γεννιούνται από αυτούς. Κάθε αντίθετος ισχυρισμός είναι ιδεαλιστική μυστικοποίηση.
Η ανάδειξη της λογικής της ιστορίας μέσω της προσέγγισης του κοινωνικού γίγνεσθαι ως διαμορφούμενης ολότητας - μιας ολότητας συγκροτούμενης από τη διαδικασία της αλληλεπίδρασης των ανθρώπων σε συνδυασμό με την αλληλεπίδρασή τους με την φύση και από τα εκάστοτε αποτελέσματα αυτής της διαδικασίας - επιτρέπει την θεώρηση της ιστορικής διαδικασίας ως αντιφατικής πορείας ενός βαθμιαίου μετασχηματισμού των κατ’ εξοχήν φυσικών (γεωγραφικών, οικολογικών, κλιματολογικών, βιολογικών κ.λπ.) προσδιορισμών σε καθαυτό κοινωνικούς, κατά την οποία οι πρώτοι «αίρονται» από τους δεύτερους και ανάγονται σε υπηγμένες στιγμές τους (βλ. σχετικά Β. Βαζιούλιν. Η Λογική της Ιστορίας. Ζητήματα θεωρίας και μεθοδολογίας. Ελληνικά Γράμματα, 2004).
Στην πορεία αυτή συγκροτούνται, ανασυγκροτούνται, μετασχηματίζονται, αλληλεπιδρούν, είτε ακόμα και εξαλείφονται ποικίλα μορφώματα και κατηγοριοποιήσεις του πληθυσμού (ιδιαίτερα στους προκεφαλαιοκρατικούς σχηματισμούς) όπου υπερτερούν αρχικά οι φυσικής προέλευσης σχέσεις: δεσμοί αίματος, σχέσεις προς τη μετασχηματιζόμενη από την κλιμακούμενη άνοδο της ιδιωτικής ιδιοκτησίας κοινότητα (φυλών - γενών, εδαφική και γεωργική).
Η ανάδειξη της γενικής κατεύθυνσης της εθνογένεσης μέσα από την εξέταση της πορείας των παραπάνω μορφωμάτων είναι άκρως απαραίτητη.
Με την εμφάνιση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και των ανταγωνιστικών τάξεων αρχίζει ο μετασχηματισμός των φυσικής προέλευσης δεσμών (φυλών, γενών κ.λπ.). Όσο οι τελευταίοι δεν έχουν μετασχηματισθεί πλήρως, δεν συνυπάρχουν απλώς μηχανικά, παράλληλα με τις δομούμενες βάσει της εκάστοτε κυρίαρχης μορφής ιδιωτικής ιδιοκτησίας κοινωνικές τάξεις, αλλά είναι συνυφασμένοι με αυτές και (στο βαθμό που διαφοροποιούνται από αυτές) αλληλεπιδρούν οργανικά. Οι κατεστημένες και κληρονομικά διαβιβαζόμενες ιεραρχικές σχέσεις (δουλοκτησία, φεουδαρχία) συγκροτούνται βάσει των διατηρούμενων στην ταξική κοινωνία σε ανηρημένη - μετασχηματισμένη (από την ιδιωτική ιδιοκτησία) μορφή φυσικής προέλευσης σχέσεων.
Οι ταξικοί σχηματισμοί συνιστούν διαβαθμίσεις αλληλεπίδρασης-μετασχηματισμού της κοινότητας από την ιδιωτική ιδιοκτησία, μέχρι την ουσιαστική «άρση» της πρώτης, όταν η δεύτερη αποκτά αντίστοιχη του εαυτού της βάση (κεφαλαιοκρατία), οπότε και οι τάξεις αποκτούν την πλέον ανεπτυγμένη μορφή τους. Σε αυτούς τους σχηματισμούς μορφοποιητικό διαρθρωτικό ρόλο διαδραματίζουν εναλλασσόμενες στον ιστορικό χώρο και χρόνο πληθυσμιακές ομάδες - ιστορικές κοινότητες: αγέλες - γένη - φυλές - λαοί - εθνοτικές (ethnic) ομάδες - έθνη. Είναι γεγονός ότι το έθνος δεν «κατασκευάζεται», αλλά σχηματίζεται ως αντιφατικό μόρφωμα επί κεφαλαιοκρατίας (με την υπέρβαση του φεουδαρχικού κατακερματισμού) με τη συγκρότηση ενιαίων οικονομικών δεσμών (αγοράς), γεωγραφικής επικράτειας και γλώσσας (υλικού και αισθητηριακά αντιληπτού περιβλήματος, «άμεσης πραγματικότητας της νόησης», «πρακτικής συνείδησης» - Κ. Μαρξ) που υπερβαίνει τους περιορισμούς της ντοπιολαλιάς και της διαλέκτου. Σε αυτήν την αντικειμενική ιστορική βάση εδράζονται τα όποια κοινά στοιχεία της πνευματικής ζωής, του πνευματικού πολιτισμού, της συνείδησης, της ιδεολογίας κ.ο.κ., αλλά και η συνδεόμενη με την πάλη των τάξεων αντιφατικότητα του κάθε εθνικού πολιτισμού (σε κάθε «εθνικό» πολιτισμό υπάρχουν δύο πολιτισμοί κατά τον Β.Ι. Λένιν).
Οι φυλετικές, εθνικές, θρησκευτικές και γενικότερα πολιτισμικές διαφοροποιήσεις και αντιπαλότητες δεν συνδέονται γραμμικά με τις ταξικές, ούτε και ανάγονται σε αυτές. Η σύνδεσή τους είναι βαθιά, πολλαπλά διαμεσολαβημένη και περίπλοκη. Η πορεία τους δρομολογείται από τις προταξικές βαθμίδες της ιστορίας και από εκείνα τα κοινοτικά κατάλοιπα, τα οποία η πραγματοποιούμενη σε συνθήκες κυριαρχίας των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων «παγκοσμιοποίηση» (η αντιφατική ενοποίηση της ανθρωπότητας βάσει των μονοπωλιακών συμφερόντων των πλέον επιθετικών και κυρίαρχων πολυεθνικών εταιριών, που στην πλειονότητά τους εδρεύουν σε μια μικρή ομάδα χωρών – «εισοδηματιών»), δεν τα εξάλειψε, αλλά τα αναπαράγει μετασχηματισμένα ως οργανικά - οριοθετικά στοιχεία της σύμφυτης με την κεφαλαιοκρατία αύξουσας ανισομέρειας, ως ιδιότυπες εκφάνσεις του παγκοσμιοποιούμενου και εν πολλοίς πλανητικού πλέον πεδίου των ταξικών συγκρούσεων. Η ξεχωριστή εθνική οντότητα, η οποία έχει μορφοποιηθεί κατά τα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης της κεφαλαιοκρατία, αρχίζει στη συνέχεια να μετασχηματίζεται και να καταστρέφεται με την σειρά της από την ίδια την κεφαλαιοκρατία, όπως και κάθε άλλη μεμονωμένη οντότητα και τοπική ερμητικότητα (οικονομική, πολιτική, πολιτισμική, γλωσσική…) στα πλαίσια αυτού του παγκόσμιου πλέον πεδίου ταξικών συγκρούσεων και εκμετάλλευσης. Ακριβώς λόγω αυτών των αντικειμενικών ιστορικών καταβολών τους, και των μετέπειτα μετασχηματισμών τους, οι εν λόγω διαφοροποιήσεις αποδεικνύονται ιδιαίτερα βιώσιμες.
Η οικονομική μετανάστευση, οι θεσμικές και εξωθεσμικές κινήσεις ελέγχου των ροών εργασιακής δύναμης προς τις πλέον ανεπτυγμένες χώρες, οι μηχανισμοί διαχείρισης και ενσωμάτωσης αυτών των ροών και ο συνακόλουθος περαιτέρω κατακερματισμός της μισθωτής εργασίας σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, είναι εξελίξεις που επιτάσσουν την θεωρητική θεμελίωση της παρέμβασης της αριστεράς στις νέες συνθήκες. Η μετατροπή της χώρας από χώρα προέλευσης σε χώρα υποδοχής μεταναστών, η υπερεκμετάλλευση των οικονομικών μεταναστών από πληθώρα μεγάλων, μεσαίων και μικρών επιχειρήσεων, η έστω και περιστασιακή δυνατότητα μίσθωσης αλλοδαπών από σημαντική μερίδα των ντόπιων μισθωτών (ακόμα και συνταξιούχων) για οικιακές, εποχικές και ποικίλες χειρωνακτικές εργασίες, συγκροτεί -σε συνδυασμό με τα παραπάνω- την κοινωνικοοικονομική βάση του εθνικισμού, του ρατσισμού και της ξενοφοβίας με ποικίλες αμυντικές ή επιθετικές αποχρώσεις.
Η επικράτηση της αστικής αντεπανάστασης και της κεφαλαιοκρατικής παλινόρθωσης στις χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και το έλλειμμα συλλογικοτήτων στην βάση μιας άμεσα ορατής και συνεγείρουσας προοπτικής (στην κατεύθυνση της επαναστατικής απελευθέρωσης - χειραφέτησης της ανθρωπότητας), ωθούν στο επίπεδο της καθημερινής συνείδησης σε προσφυγή σε αρχέγονα, παραδοσιακά και κατά το δυνατόν άμεσα αντιληπτά και δεδομένα ερείσματα - κριτήρια ομαδοποιήσεων, αντιπαλοτήτων, εντάξεων και αποκλεισμών. Ανατρέχουν λοιπόν οι άνθρωποι σε πρωτόγονα και αταβιστικά στοιχεία οριοθέτησης του ποιοι είμαστε «εμείς» και ποιοι είναι « αυτοί», οι «άλλοι», οι «ξένοι», κ.ο.κ. Αυτή η εν πολλοίς ασυνείδητη προσφυγή στο (συχνά απρόβλεπτο και λόγω του υπερβάλλοντος ζήλου των κονδυλοφόρων) παρελθόν, - ή μάλλον στα εκάστοτε επιλεγόμενα και προσφερόμενα για λαθροχειρικές μυθοπλασίες στοιχεία του παρελθόντος, - συνιστά και υπαρξιακή ανάγκη επιβίωσης μέσω «συλλογικών εγωισμών» (δηλ. ψευδοσυλλογικοτήτων) σε συνθήκες εκ πρώτης όψεως ανυπέρβλητης κυριαρχίας του αδυσώπητου ανταγωνισμού, σε μια κατακερματισμένη και σπαρασσόμενη από αντιφάσεις ανθρωπότητα. Παράλληλα αναδεικνύονται με ιδιαίτερη ένταση ιδεολογήματα περί εθνικών δικαίων και ζωτικών συμφερόντων, περί «συγκρούσεως πολιτισμών» (βλ. τα τερατουργήματα τύπου Σ. Χάντικτον). Το εθνικό ζήτημα και τα συνδεόμενα με αυτό προβλήματα, σε αυτή την συγκυρία, δεν προσεγγίζεται επιστημονικά και ορθολογικά, αλλά υπό το πρίσμα του άμεσου ασυνείδητου βιώματος και του θυμικού, ενώ το έθνος συγχέεται με το λαό, με τη φυλή, κ.ο.κ., γεγονός που ευνοεί την αναβίωση αντιδραστικών και σκοταδιστικών ιδεολογημάτων, πρόθυμοι διάκονοι των οποίων αναγορεύονται συχνά ανανήψαντες εκ του μαρξιστικού παρελθόντος τους «διανοούμενοι»...
Η απάντηση της αριστεράς σε όλα αυτά δεν μπορεί να είναι ούτε ο «καλός» εθνικισμός, ούτε ο «ευπρεπής» κοσμοπολιτισμός, αλλά ο κομμουνιστικός διεθνισμός.
Ο αστικός και μικροαστικός εθνικισμός πασχίζει να διατηρήσει την οικονομική, πολιτική, πολιτισμική, γλωσσική κ.ο.κ. ξεχωριστή οντότητα του έθνους, ακόμα και στην περίπτωση που αυτή η ξεχωριστή οντότητα αντιφάσκει με την νομοτελή πορεία της ιστορίας. Ο αστικός κοσμοπολιτισμός είναι η ιδεολογία της δημιουργίας και τελειοποίησης του παγκόσμιου κεφαλαιοκρατικού συστήματος, ενός συστήματος το οποίο εδράζεται στην καταπίεση και στην εκμετάλλευση της πλειονότητας του παγκόσμιου πληθυσμού.
Ο κομμουνιστικός διεθνισμός, δεν έχει την παραμικρή σχέση με την φιλανθρωπία του αφηρημένου ανθρωπισμού. Δεν συρρικνώνει τον αγώνα του στον στενό θεσμολάγνο ορίζοντα των δικαιωμάτων και της ισονομίας εντός του συστήματος (χωρίς να υποτιμά και αυτές τις διεκδικήσεις). Αποσκοπεί στη δημιουργία της αταξικής ενοποιημένης ανθρωπότητας, ενός συστήματος ελεύθερου από κάθε καταπίεση και εκμετάλλευση, ενός συστήματος στο οποίο η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός θα αποτελεί όρο της ελεύθερης ανάπτυξης όλων, διατηρώντας σε μετασχηματισμένη μορφή, ότι πολύτιμο υπήρξε στην ιστορία.
Ο αστικός κοσμοπολιτισμός, ακόμα και εάν αυτοπροβάλλεται ως αξίωση λεπτεπίλεπτης υπερεθνικής θεσμικής ρύθμισης του συστήματος στο επίπεδο των περιφερειακών ολοκληρώσεων είτε σε παγκόσμια κλίμακα, είναι η ιδεολογία της ιδιοτέλειας, η ιδεολογία της βίας επί εθνών και λαών εκ μέρους των ιμπεριαλιστικών χωρών και του σημερινού κύριου φορέα του παγκόσμιου κεφαλαίου – των πολυεθνικών εταιριών, που προσεταιρίζονται τις ελίτ και τις πολιτικές ηγεσίες των χωρών, εθνών και λαών που υφίστανται την καταπίεση και την εκμετάλλευση. Ο διεθνισμός είναι η ιδεολογία του συνειδητού αγώνα υπέρ των θεμελιωδών συμφερόντων εκείνων που υφίστανται την καταπίεση και την εκμετάλλευση σ’ όλο τον κόσμο.
Για την αριστερά δεν έχει λοιπόν σημασία η εθνική προέλευση του καθ’ ενός, αλλά το εάν, κατά πόσο και με τι τρόπο συγκαταλέγονται οι μεν, είτε οι δε εκπρόσωποι του κάθε έθνους στους καταπιεστές ή στους καταπιεζόμενους, σε αυτούς που καρπώνονται, είτε σε αυτούς που υφίστανται την εκμετάλλευση. Επομένως, είναι εγγύτερος προς τον καταπιεσμένο έλληνα ο καταπιεσμένος αλλοδαπός, που υφίσταται την εκμετάλλευση εξίσου ή και παραπάνω, απ’ ότι είναι ο «δικός μας», ο έλληνας καταπιεστής και εκμεταλλευτής. Σε αντιδιαστολή με τον αστικό κοσμοπολιτισμό, που ισοπεδώνει άρδην κάθε τι το εθνικό, ότι προσιδιάζει στο δεδομένο λαό, και σε αντιδιαστολή με τον εθνικισμό, που επιδιώκει να διατηρήσει άκριτα κάθε τι το εθνικό, κάθε τι το ιδιότυπο για το δεδομένο λαό, οι πραγματικοί διεθνιστές, επιδιώκουν –χωρίς βία– να διατηρήσουν από το κάθε έθνος και από τον κάθε λαό, ότι δεν αντιφάσκει στη νομοτελή πορεία της ιστορίας, ότι διατηρεί τη σημασία του για την οικοδόμηση ενός κόσμου χωρίς το διχασμό μεταξύ καταπιεστών και καταπιεζόμενων, όλα εκείνα που καθιστούν εφικτή μια κοινωνία, όπου η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός θα αποτελεί τον όρο της ελεύθερης ανάπτυξης όλων.
Χανιά 24.03.2005.
* Ο Δ. Πατέλης είναι μέλος της διεθνούς ερευνητικής ομάδας «Η λογική της ιστορίας» και του «Ομίλου για τη μελέτη της επαναστατικής θεωρίας» στα Χανιά.