Αγγελιοφόρος του ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΜΟΣΧΑΣ

Σειρά XII ΘΕΩΡΊΑ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΎ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΎ, 1989. № 4

ΠΕΡΕΣΤΡΌΙΚΑ: ΘΕΩΡΊΑ ΚΑΙ ΕΜΠΕΙΡΊΑ

ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΤΡΟΠΟΙ ΚΑΤΑΦΑΣΗΣ ΣΤΙΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΕΣΤΡΟΪΚΑ (Στρογγυλό τραπέζι)

Η σοσιαλιστική ανανέωση της χώρας μας έφερε τους κοινωνικούς επιστήμονες αντιμέτωπους με το πρόβλημα της ριζικής επανεξέτασης ορισμένων εννοιών που στο παρελθόν ερμηνεύονταν ως, αν όχι ξένες προς το σοσιαλισμό, τουλάχιστον ως μη χαρακτηριστικές για αυτόν. Σε αυτές περιλαμβάνεται η έννοια του πλουραλισμού, η οποία καταλαμβάνει ολοένα και πιο σημαντική θέση στο λεξικό της περεστρόικα και στην πολιτική και ιδεολογική ζωή της κοινωνίας μας. Είναι ο πλουραλισμός παγκόσμια αξία; Ποια είναι τα κριτήρια του σοσιαλιστικού πλουραλισμού; Έχει ο πλουραλισμός στη σοσιαλιστική κοινωνία όρια και, αν ναι, ποιος έχει το δικαίωμα να τα ορίσει; Ποιες είναι οι πραγματικές και πιθανές μορφές εκδήλωσης του πολιτικού πλουραλισμού κατά τη διάρκεια της περεστρόικα;

Αυτά και άλλα προβλήματα συζητήθηκαν από κοινωνικούς επιστήμονες στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας στις 28 Μαρτίου του τρέχοντος έτους κατά τη διάρκεια του στρογγυλού τραπεζιού που διοργανώθηκε με πρωτοβουλία της κομματικής επιτροπής του Κρατικού Πανεπιστημίου της Μόσχας.

[ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ του Β.Α. Βαζιούλιν]

Β.Α. Βαζιούλιν: Μου φαίνεται ότι η συζήτηση τώρα (μπορεί να κάνω λάθος) είναι κάπως επιφανειακή, αφορά ιδιαίτερα επιμέρους ζητήματα. Για να συζητήσουμε το ζήτημα του σοσιαλιστικού ή μη σοσιαλιστικού πλουραλισμού, νομίζω ότι πρέπει να αποφανθούμε τι είναι ο πλουραλισμός, κάτω από ποιες συνθήκες προκύπτει και από τι εξαρτάται. Κατά την άποψή μου, υπάρχουν σήμερα δύο κύριες δημοφιλείς ερμηνείες του πλουραλισμού, τις οποίες δεν θεωρώ αποδεκτές. Η πρώτη ερμηνεία είναι η κατανόηση του πλουραλισμού όπως παρουσιάζεται στις θέσεις: ο πλουραλισμός χαρακτηρίζεται ως οικουμενική αξία. Η δεύτερη ερμηνεία είναι ότι ο πλουραλισμός αναγνωρίζεται αποκλειστικά ως σοσιαλιστικός ή αστικός. Αν αντιλαμβανόμαστε τον πλουραλισμό μόνο ως μια καθολική αξία (στην οποία, κατά τη γνώμη μου, τείνουν οι υποστηρικτές της πρώτης ερμηνείας), τότε σε αυτή την περίπτωση δεν θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ούτε τον σοσιαλιστικό ούτε τον αστικό πλουραλισμό με συνεπή τρόπο. Ο πλουραλισμός ερμηνεύεται, στην πραγματικότητα, ως κάτι σχεδόν αποκλειστικά υπερταξικό, «υπεράνω στρωμάτων» και ούτω καθεξής. Αντίθετα, σύμφωνα με τη δεύτερη άποψη, ο πλουραλισμός είναι σχεδόν αποκλειστικά ταξικό φαινόμενο κ.λπ.

Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να πω τα εξής. Πρώτον, νομίζω ότι η λύση στο ζήτημα του πλουραλισμού εξαρτάται πάνω απ’ όλα από τη σχέση μεταξύ καθολικών, ταξικών, ομαδικών και άλλων συμφερόντων και από την κατανόηση αυτής της σχέσης. Ο πραγματικός πλουραλισμός θα εξαρτηθεί από το ποιος έχει την πραγματική εξουσία. Επομένως, πρέπει να εξετάσουμε ποιες δυνάμεις υπάρχουν στην κοινωνία μας και ποια είναι η μεταξύ τους συσχέτιση. Θα πρέπει λοιπόν να περάσουμε από την εξέταση του πλουραλισμού, που κατά τη γνώμη μου είναι δευτερεύον, τριτεύον και ακόμη και δέκατο παράγωγο ζήτημα, στην εξέταση της πραγματικής ζωής της κοινωνίας μας, όχι απολογητικής, αλλά πραγματικής και νηφάλιας. Αν εξετάζουμε μόνο τον πλουραλισμό, άθελά μας, είτε μας αρέσει είτε όχι, στεκόμαστε σε μια απολογητική άποψη και δεν μπορούμε να μιλάμε για οποιαδήποτε σοβαρή άποψη περί πλουραλισμού.

Δεύτερον, για τη σχέση μεταξύ πανανθρώπινων και ταξικών συμφερόντων. Μου φαίνεται ότι αυτό το ερώτημα δεν επιλύεται σωστά τώρα. Λύθηκε λανθασμένα και στην εποχή του Στάλιν. Σήμερα, πολλοί λένε ότι τα πανανθρώπινα συμφέροντα κατέχουν την πρώτη θέση μπροστά στη μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζει ο κόσμος - την επιβίωση υπό την απειλή πυρηνικού πολέμου και μιας επικείμενης οικολογικής καταστροφής. Επιπλέον, έχει δημιουργηθεί μια τέτοια ατμόσφαιρα που έχει γίνει απρεπές σε ορισμένους κύκλους να μιλούν για ταξικά συμφέροντα, πολύ περισσότερο για ταξικούς ανταγωνισμούς (με την πιθανή εξαίρεση του ζητήματος των ανταγωνιστικών αντιθέσεων στη χώρα μας).

Φυσικά, η επίλυση του ζητήματος της αποτροπής ενός αυτοκτονικού πυρηνικού πολέμου για την ανθρωπότητα και της σύγκρουσης του ανθρώπου με τη φύση είναι εξαιρετικά σημαντική. Αλλά αυτό το ζήτημα, από την άποψη της μαρξιστικής θεωρίας, είναι ζήτημα μιας αναγκαίας προϋπόθεσης. Είναι το ίδιο αναγκαία προϋπόθεση για την ανθρωπότητα στο σύνολό της, όπως για κάθε άτομο αναγκαία προϋπόθεση είναι η ικανοποίηση των βιολογικών αναγκών που του επιτρέπουν να υπάρχει.

Η ανάγκη πρόληψης πυρηνικών και περιβαλλοντικών καταστροφών είναι αδιαμφισβήτητη. Αλλά η ουσία του ανθρώπου, αν ακολουθούμε τον μαρξισμό, «στην πραγματικότητά της είναι το σύνολο όλων των κοινωνικών σχέσεων» (Κ. Μαρξ). Το να ξεχάσουμε αυτή την ουσία, το να τη θυσιάσουμε ως απαραίτητη προϋπόθεση είναι αδύνατο. Στο πλαίσιο αυτό θα ήθελα να διαβάσω μερικά αποσπάσματα από μια από τις πρόσφατες ομιλίες του Φ. Κάστρο για την επιβίωση της ανθρωπότητας, τα οποία δεν έχουν δημοσιευθεί στη χώρα μας. «Το ζήτημα της επιβίωσης της ανθρωπότητας είναι ένα πρόβλημα που μας αφορά όλους. Η ειρήνη είναι ένα πρόβλημα που μας αφορά όλους. Αλλά ακόμη και η επιβίωση και η ειρήνη έχουν διαφορετική σημασία για ορισμένες χώρες από ό,τι για άλλες, υπάρχουν δύο εκδοχές της επιβίωσης και της ειρήνης: η επιβίωση των πλουσίων και η επιβίωση των φτωχών» (Ομιλία του Φ. Κάστρο στις 5 Δεκεμβρίου 1988 σε συγκέντρωση για την 32η επέτειο από την αποβίβαση του σκάφους «Γκράνμα» και την ανακήρυξη της Αβάνας σε πόλη έτοιμη να αμυνθεί // [Εφημερίδα] Γκράνμα, 7.12.1988). Στη συνέχεια, παρατίθενται χαρακτηριστικά αριθμητικά στοιχεία, τα οποία για κάποιο λόγο δεν διαδίδονται ευρέως στη χώρα μας: «Κάθε 3 ημέρες, μόνο παιδιά κάτω των 5 ετών πεθαίνουν όσα σκοτώθηκαν από κάθε μία από τις βόμβες που έπεσαν στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι... Και πόσα πεθαίνουν αργότερα ή υφίστανται τις σοβαρές συνέπειες του υποσιτισμού και της πείνας, όχι μόνο μειώνοντας τη ζωή, αλλά και επηρεάζοντας αρνητικά την ψυχική και σωματική ανάπτυξη δεκάδων εκατομμυρίων ανθρώπων - οι συνέπειες αυτές είναι χειρότερες από εκείνες που προκλήθηκαν από τη ραδιενέργεια στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι» (ό.π.). Και παρακάτω: Κάθε χρόνο πεθαίνουν στον «Τρίτο Κόσμο» τόσοι άνθρωποι εξαιτίας της αποικιοκρατικής λεηλασίας στην οποία υποβλήθηκαν οι λαοί μας, εξαιτίας της άνισης ανταλλαγής, εξαιτίας της φτώχειας, εξαιτίας των άδικων σχέσεων στον κόσμο, εξαιτίας των ιμπεριαλιστικών πολιτικών, όσοι πέθαναν στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο» (ό.π.). Αν και η Κούβα είναι μια μικρή χώρα και επιπλέον βρίσκεται κοντά στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Κάστρο δηλώνει με τόλμη: «Μπορούμε να πούμε ότι βιώνουμε μια ιδιαίτερη στιγμή της επαναστατικής διεθνούς διαδικασίας. Ενώ ορισμένες σοσιαλιστικές χώρες ασκούν κριτική σε αυτά που κάνουν εδώ και χρόνια, ενώ αρνούνται πράγματα που γίνονται εδώ και δεκαετίες - και σεβόμαστε το δικαίωμα των άλλων να ασκούν κριτική και να αρνούνται ό,τι θέλουν να αρνηθούν - γνωρίζουμε ότι ο ιμπεριαλισμός προσπαθεί να εκμεταλλευτεί στο έπακρο αυτή την κατάσταση. Ουσιαστικά, ο ιμπεριαλισμός προσπαθεί τώρα να παρουσιάσει τον σοσιαλισμό ως κάτι που έχει αποτύχει, ως ένα σύστημα χωρίς μέλλον και προσπαθεί να μεγιστοποιήσει τα πλεονεκτήματα του εγωιστικού και αποκρουστικού καπιταλιστικού του συστήματος» (ό.π.). Τέλος, πολύ εποικοδομητική φαίνεται η ακόλουθη σκέψη του Φ. Κάστρο: «Είναι εύκολο να υπερασπιστείς τον σοσιαλισμό όταν είναι στη μόδα ή στο ζενίθ της δημοτικότητάς του. Η υπεράσπιση του σοσιαλισμού όταν αυτός αντιμετωπίζει δυσκολίες σε διεθνές επίπεδο είναι πράγματι ένα αξιέπαινο καθήκον». Η υπεράσπιση του σοσιαλισμού όταν υπάρχουν όχι μόνο διεθνείς δυσκολίες αλλά και εθνικές δυσκολίες είναι πράγματι το μεγαλύτερο επίτευγμα, και πρέπει να υπερασπιστούμε τον σοσιαλισμό σήμερα, όταν υπάρχουν διεθνείς και εθνικές δυσκολίες. Τα λάθη μας είναι ότι δεν κάναμε περισσότερα κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ότι δεν εκτελέσαμε τα καθήκοντά μας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Επί 30 χρόνια κάναμε μια σειρά από λάθη, εν μέρει επειδή μιμηθήκαμε την εμπειρία άλλων χωρών, πολλές από τις οποίες τώρα λένε ότι αυτή η εμπειρία δεν είναι καλή. Δεν θέλουμε να μας πουν σε 10 χρόνια ότι κάποια από τα πράγματα που γίνονται τώρα είναι ακατάλληλα. Επομένως, πρέπει να προχωρήσουμε από τη δική μας εμπειρία, από τις δικές μας ιδέες, από τις δικές μας ερμηνείες του μαρξισμού-λενινισμού" (ό.π.).

Κατά την άποψή μου, ούτε η πρώτη ερμηνεία της συσχέτισης μεταξύ του πανανθρώπινου και του ταξικού, η οποία μερικές φορές (ή καλύτερα συχνά) ανάγει την ουσία σε αναγκαία προϋπόθεση, ούτε η δεύτερη, οι θιασώτες της οποίας με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αγνοούν την αναγκαία προϋπόθεση - την ανάγκη διατήρησης της ύπαρξης της ανθρωπότητας. Σήμερα χρησιμοποιείται η πρώτη ερμηνεία. Δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε με αυτήν. Ένας από τους υποστηρικτές της είναι ο Β.Λ. Σέινις, ο οποίος θεωρεί ότι ο μαρξισμός είναι μια κοινωνική θεωρία του 19ου αιώνα, για την εποχή εκείνη ήταν επιστημονική, αλλά τώρα έχει ξεπεραστεί. Άλλοι θεωρούν ότι είναι ένας συμβιβασμός της αστικής και της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας. Για παράδειγμα, ο πολιτικός αναλυτής Α.Ε. Μπόβιν δήλωσε σε μια τηλεοπτική εκπομπή ότι πρέπει να δημιουργήσουμε έναν μαρξισμό του 21ου αιώνα, ο οποίος συνίσταται στο συνδυασμό των ιδανικών της γαλλικής αστικής επανάστασης με τα ιδανικά της Οκτωβριανής επανάστασης στη Ρωσία.

Λίγα λόγια για τον «μαρξισμό του 21ου αιώνα». Ασχολούμαι με την ιστορία του μαρξισμού-λενινισμού, την ιστορία των μαρξιστικών ιδεών. Ο Μαρξ, στην πορεία της ανάπτυξής του, ξεπερνούσε και ξεπέρασε τις αντιλήψεις του Φόιερμπαχ, ιδίως εκείνες σύμφωνα με τις οποίες ο άνθρωπος, το άτομο είναι η ουσία της κοινωνίας. Ο Μαρξ κινούταν προς και έφτασε στην απόδειξη της κατανόησης ότι δεν είναι ο άνθρωπος, δεν είναι το άτομο η ουσία της κοινωνίας, αλλά, αντίθετα, η ουσία του ανθρώπου "στην πραγματικότητά της είναι το σύνολο όλων των κοινωνικών σχέσεων". Η άποψη του Φόιερμπαχ είναι η άποψη της αστικής κοινωνίας, μια άποψη που δεν ξεχωρίζει την πραγματική ουσία του ανθρώπου. Αυτή η αστική θέση εκφράστηκε με μεγαλύτερη σαφήνεια στον μικροαστικό σοσιαλισμό. Ο Μαρξ, από τη εποχή της μετάβασής του στον κομμουνισμό, καθ’ όλη τη μετέπειτα ζωή του, δεν κουράστηκε να ασκεί κριτική στον μικροαστικό σοσιαλισμό, χαρακτηριστικό γνώρισμα του οποίου ήταν η επιδίωξη να υψωθεί πάνω από τις τάξεις (και αυτό ενώ οι τάξεις, συμπεριλαμβανομένων των ανταγωνιστικών τάξεων, παρέμεναν στην πραγματικότητα), να παρουσιάσει τις σοσιαλιστικές απόψεις ως υπερταξικές. Οι μικροαστοί σοσιαλιστές ποτέ δεν κατανόησαν (ή έκαναν ότι δεν κατανοούσαν) τις ταξικές πηγές των σοσιαλιστικών αντιλήψεων. Επιδίωξαν την επίλυση των κοινωνικών δυσκολιών στην ταξική κοινωνία μέσω της αγάπης. Αυτοί είναι επίσης οι «αληθινοί σοσιαλιστές» εναντίον των οποίων πολέμησαν ο Κ. Μαρξ και ο Φ. Ένγκελς στη «Γερμανική Ιδεολογία». Είναι επίσης ο Μ. Στίρνερ, ο Προυντόν και πολλοί άλλοι ιδεολόγοι. Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας ο μαρξισμός είχε να αντιμετωπίσει αυτό το είδος σοσιαλισμού. Τώρα αυτός ο σοσιαλισμός μας παρουσιάζεται ως ο σοσιαλισμός του 21ου αιώνα.

Μετάφραση: Τριαντάφυλλος Μεϊμάρης