ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Β. Α. Βαζιούλιν: Αρχίζοντας τη συζήτηση μαας θα ήθελα να επισημάνω την ανεπάρκεια θεωρητικών ερευνών και την υποτίμηση της θεωρίας απ' όλα τα κόμματα και τα κινήματα κομμουνιστικού προσανατολισμού ή κομμουνιστικής αναφοράς.

Παρατηρείται το εξής παράδοξο: όσο πιο αριστερά είναι το συγκεκριμένο κόμμα τόσο περισσότερο υποτιμά τη σημασία της θεωρητικής έρευνας. Με μια πρώτη ματιά, με μια επιφανειακή προσέγγιση δημιουργείται η εντύπωση ότι με τη θεωρία ασχολούνται περισσότερο τα σοσιαλδημοκρατικά και τα σοσιαλιστικά κόμματα. Νομίζω, όμως, ότι η εντύπωση αυτή είναι μάλλον επιφανειακή.

Η κατάστασηη έχει ως εξής: τα κόμματα πουυ έχουν έναν πραγματικά αριστερό - κομμουνιστικό προσανατολισμό δεν λαμβάνουν υπόψη τους τις αλλαγές που έχουν μεσολαβήσει από την εποχή των Μαρξ -Ένγκελς αλλά και του Λένιν. Απ' την άλλη, τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα είτε προσποιούνται είτε πραγματικά πιστεύουν ότι μετά τους Μαρξ - Ένγκελς - Λένιν ο κόσμος έχει αλλάξει τόσο πολύ, ώστε τίποτα δεν ευσταθεί από τη θεωρία του μαρξισμού.

Φτάνουμε σεε μια απόσπαση των δυο πλευρών της αντίθεσης: τα μεν κόμματα κομμουνιστικού προσανατολισμού αγνοούν τις αλλαγές που έχουν επέλθει, τα δε σοσιαλδημοκρατικά και σοσιαλιστικά απολυτοποιούν αυτές τις αλλαγές και δεν βλέπουν τα κοινά σημεία που υπάρχουν στη σημερινή εποχή και στην εποχή των Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν.

Γι' αυτό αφενός τα πρώτα, στην ουσία, αποκόβονται απ' τη ζωή επαναλαμβάνοντας στοιχεία από το έργο των Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν χωρίς την παραμικρή αλλαγή. Μερικά μάλιστα από αυτά, τα πιο αριστερά, εμμένουν χωρίς ουσιώδεις αλλαγές σε θέσεις του Στάλιν ή του Τρότσκι ή κάποιων άλλων μαρξιστών, ανάλογα με τον προσανατολισμό τους.

Τα δεύτερα (τα σοσιαλδημοκρατικά), στο όνομα των αλλαγών που έχουν γίνει, αρνούνται την κομμουνιστική προοπτική, θεωρούν ότι ο σοσιαλισμός είναι ανέφικτος και ότι δεν μπορούμε να στηριζόμαστε στους Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν (και πολύ περισσότερο στον Στάλιν).

Έτσι, τα αριστερά κομμουνιστικά κόμματα, παρ' όλο που έχουν αποκοπεί από τη ζωή, παραμένουν ειλικρινά προσηλωμένα στον κομμουνιστικό στόχο. Ενώ τα σοσιαλδημοκρατικά απορρίπτουν κάθε τέτοιο στόχο και απλώς περιορίζονται στη συγκυρία. Ακόμη και όταν βάλουν κάποιους στόχους, είναι τόσο απροσδιόριστοι, ώστε είναι εκ προοοιμίου ανεκπλήρωτοι. Υποθέτουν, <π.χ., ότι κάποτε... στο μέλλον θα επιτευχθεί «κοινωνική δικαιοσύνη» χωρίς να ξεκαθαρίζουν τι σημαίνει αυτή η κοινωνική δικαιοσύνη, πότε και με ποιον τρόπο θα επιτευχθεί. Αναφέροντας αυτό το παράδειγμα, έχω κυρίως στο μυαλό μου το δικό μας «Σοσιαλιστικό Κόμμα των Εργαζομένων» (σ.σ. του Μπουζγάλιν Καγκαρλίτσκι).

Πιστεύω ότιι ο κόσμος σε μεγάλο βαθμό έχει αλλάξει. Στην εποχή του Λένιν (πόσο μάλλον στην εποχή των Μαρξ - Ένγκελς) δεν υπήρξαν απόπειρες σοσιαλιστικής κοινωνίας. Δεν υπήρχε σοσιαλιστικό στρατόπεδο. Δεν υπήρχε αλληλεπίδραση σοσιαλιστικών κρατών. Στην εποχή των Μαρξ - Ένγκελς δεν υπήρχε ακόμα η επιστημονικοτεχνική επανάσταση. Μόλις άρχιζε στην εποχή του Λένιν, ενώ το δεύτερο στάδιο της άρχισε στα τέλη των δεκαετιών '70-'80, οπότε παρατηρείται η μετάβαση στην εντατική διαμόρφωση ενός πληροφοριακού τεχνολογικού συγκροτήματος. Αλλά, όπως είναι γνωστό, ο μαρξισμός έγινε δυνατό να ανακύψει μόνο μετά την ολοκλήρωση της βιομηχανικής επανάστασης. Τότε εμφανίστηκαν ριζικά νέες δυνατότητες για την ανάπτυξη της κοινωνικής θεωρίας. Κι όχι μόνο της θεωρίας, αλλά και της πρακτικής, δεδομένου ότι διαμορφώθηκε μια νέα τάξη, η εργατική τάξη, ως τάξη «για τον εαυτό της».

Το ίδιο και σήμερα, πραγματοποιείται μια εντελώς νέα στροφή στις παραγωγικές δυνάμεις, αδιανόητη για την εποχή του Λένιν (πόσο μάλλον για την εποχή των Μαρξ -Ένγκελς).

Γι' αυτό είναι απαραίτητη η θεωρητική ανάλυση αυτών των αλλαγών. Αλλαγές οι οποίες δεν επιδρούν μόνο στην τακτική των Κ. Κ. (γεγονός πασιφανές), αλλά και στη στρατηγική. Η αναγνώριση της επίδρασης αυτών των αλλαγών δε σημαίνει απόρριψη του στόχου μας, του κομμουνισμού. Σημαίνει βαθύτερη κατανόηση του. Τι είναι, τέλος πάντων, ο κομμουνισμός και με ποιον τρόπο είναι εφικτή η μετάβαση σ' αυτόν.

Αυτή είναι η μια πλευρά της αντίφασης, οι αλλαγές της εποχής μας, σε σύγκριση με τις εποχές των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν. Υπάρχει, όμως, και μια άλλη πλευρά. Αυτή που επιμελώς λησμονούν οι σοσιαλδημοκράτες. Το ότι δηλαδή, η εποχή των Μαρξ - Ένγκελς έχει πολλά κοινά σημεία με τη σύγχρονη εποχή. Παρ' όλες τις αλλαγές που έχουν γίνει στον καπιταλισμό, αυτός, ως προς την ουσία του, παραμένει καπιταλισμός. Αυτό σημαίνει ότι τα θεωρητικά αυτά κεκτημένα πρέπει να αναλυθούν υπό το πρίσμα της σύγχρονης εποχής, όπως και ο Λένιν στην εποχή του, την εποχή του ιμπεριαλισμού, προσπάθησε να αναστοχαστεί τον Μαρξ.

Εάν εξετάσουμε απ' αυτή τη σκοπιά τα κόμματα κομμουνιστικού προσανατολισμού, θα δούμε ότι ουσιαστικά αναπαράγουν αυτά που υπήρχαν μέχρι πρόσφατα, χωρίς να επιχειρούν να αναλύσουν θεωρητικά την εμπειρία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και της ήττας του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ και στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Κι όταν προσπαθούν να αντλήσουν κάποια διδάγματα απ' την ήττα, κατά κύριο λόγο επικαλούνται τον υποκειμενικό παράγοντα στο εσωτερικό της χώρας ή τον ίδιο παράγοντα στο εξωτερικό ή κάποιους συνδυασμούς του πρώτου με το δεύτερο. Για παράδειγμα, κάποια σφάλματα ή την προδοσία ορισμένων προσώπων (κυρίως της ηγεσίας του κόμματος), τη μυστική δράση των ξένων μυστικών υπηρεσιών (κυρίως των αμερικανικών), την καταστροφική παρέμβαση πολιτικών κύκλων των δυτικών αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών ή και το σύνολο των παραπάνω αιτιών.

Βέβαια, όλοι αυτοί ο παράγοντες υπήρχαν. Αλλά να τα εξηγήσουμε όλα με βάση τον υποκειμενικό παράγοντα... σε καμιά περίπτωση. Ιδιαίτερη σημασία έχει ότι στο εσωτερικό της χώρας και ως αποτέλεσμα της εσωτερικής αντικειμενικής ανάπτυξης διαμορφώθηκαν οι προϋποθέσεις της αστικής αντεπανάστασης. θα ήθελα να επισημάνω ότι χωρίς σοβαρή ανάπτυξη της θεωρίας το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα θα φτάσει -ή μήπως έχει ήδη φτάσει;- σε αδιέξοδο. Βλέπετε, ο άνθρωπος σε αντίθεση με τα ζώα οφείλει να γνωρίζει τι είναι αυτό που πραγματοποιεί ως αποτέλεσμα των <ενεργειών του και με ποιον τρόπο μπορεί να το πετύχει. Υπόδειγμα για κάτι τέτοιο ήταν το κόμμα των μπολσεβίκων. Ο Λένιν προσπαθούσε να αναπτύξει το μαρξισμό σύμφωνα με τις νέες ιστορικές συνθήκες.

Όσον αφορά δε τη λεγόμενη «λενινιστική φρουρά«, όσοι την αποτελούσαν απέδιδαν μεγάλη σημασία στη θεωρία. Όλοι οι μπολσεβίκοι, όταν πήγαιναν φυλακή, μελετούσαν. Σπούδαζαν το μαρξισμό και το σύνολο της κοινωνικής σκέψης, δεδομένου ότι ο μαρξισμός ανέκυψε -όπως και να το δούμε- μέσα στη διαδικασία της κριτικής επεξεργασίας των σημαντικότερων κεκτημένων της παγκόσμιας σκέψης. Τι γίνεται, όμως, σήμερα; Οι κομμουνιστές, κυρίως, αναλώνονται με κάποιες συγκεκριμένες πρακτικές ανάγκες. Είναι, όμως, αναγκαίος ο συνδυασμός της πρακτικής δράσης με τη συστηματική ενασχόληση με τη θεωρία, με την αυτομόρφωση, με τη βαθιά κατανόηση της συγκυρίας στην οποία πρέπει να δράσουν οι κομμουνιστές.

Αυτή η υποτίίμηση της θεωρίας υπάρχει σε όλα τα κομμουνιστικά κόμματα. Στη Ρωσία, περισσότερο για τη σημασία της θεωρίας μιλά το ΚΚΡΟ (Κ.Κ. Ρώσικης Ομοσπονδίας - του Ζουγκάνοφ). Το κόμμα αυτό είναι πολύ κοντά στη σοσιαλδημοκρατία και πιθανόν να μετεξελιχτεί σε καθαρά σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Αυτοί το ζήτημα της θεωρίας το καταλαβαίνουν πολύ ιδιόμορφα. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Ζουγκάνοφ, ο οποίος έχει δηλώσει ότι, μελετώντας τους κλασικούς του μαρξισμού, τη Βίβλο, το Κοράνι, τις Βέδες και εγχειρίδια σχετικά με το πώς διεξάγει κανείς ψυχολογικό πόλεμο, θεωρεί ότι έχει κατανοήσει τα πάντα και δεν υπολογίζει κανέναν.

Σοβαρή θεωρητική δουλειά δε γίνεται ούτε στο ΚΚΡΟ. Αυτό που κάνουν είναι να προσπαθούν να συνδυάσουν ορισμένες ιδέες του μαρξισμού με σοσιαλδημοκρατικές απόψεις. Κάθε άλλο παρά αναπτύσσουν το μαρξισμό.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Μέχρι ποιο βαθμό έχει προχωρήσει η καπιταλιστική παλινόρθωση στη Ρωσία;

Β. Β.: θα αναφερθώ, σύντομα, στη γενικότερη πορεία της αστικής αντεπανάστασης. Αυτή άρχισε το 1985. Μέχρι τότε προετοιμάζονταν οι προϋποθέσεις της. Τον Αύγουστο του 1991, η αντεπανάσταση κατέλαβε την πολιτική εξουσία, αλλά όχι πλήρως, δεδομένου ότι διατηρούνταν το κρατικό-πολιτειακό σύστημα που ανταποκρινόταν στο σοσιαλιστικό καθεστώς, δηλαδή η εξουσία των σοβιέτ. Μέχρι το φθινόπωρο του 1993 είχαμε την αντιπαράθεση δύο διαφορετικών ως προς τη φύση τους εξουσιών: της αστικής και της σοσιαλιστικής. Πρέπει, βέβαια, να επισημάνουμε ότι στα σοβιέτ υπήρχαν άνθρωποι οι οποίοι δεν είχαν καμιά σχέση με το σοσιαλισμό, π.χ. ο Χασμπουλάτοφ.

Το ζητούμενο, όμως, για την αντεπανάσταση ήταν να τσακίσει το σύστημα των σοβιέτ, που απ' τη φύση του ανταποκρίνεται περισσότερο στη σοσιαλιστική κοινωνία. Για τους ηγέτες της αντεπανάστασης σημασία δεν είχε ποιος ήταν επικεφαλής του Ανώτατου Σοβιέτ. Κατανόησαν ότι χωρίς να γκρεμίσουν αυτό το πολιτικό σύστημα, δε θα ήταν σε θέση να προχωρήσουν τις οικονομικές αλλαγές, την οικονομική αντεπανάσταση. Εδώ φάνηκε ότι η ταξική πάλη κάθε άλλο παρά εξαφανίστηκε. Φάνηκε, επίσης, ότι στην πορεία αυτής της αντιπαράθεσης, οι ηγέτες της αντεπανάστασης ήταν έτοιμοι να χρησιμοποιήσουν οποιοδήποτε μέσο, ακόμη και τη φυσική εξόντωση όλων των πολιτικών τους αντιπάλων. Σ' αυτή τη φάση δεν είχαν περιθώρια αργοπορίας ή κωλυσιεργίας.

Όταν τον Αύγουστο του 1991 κατέλαβαν την πολιτική εξουσία, άρχισαν τον οικονομικό μετασχηματισμό. Κυρίως, όμως, στη σφαίρα της κυκλοφορίας, δηλαδή στις τιμές, στα δημοσιονομικά κ.λπ. Έγιναν, φυσικά, απόπειρες αλλαγής των σχέσεων ιδιοκτησίας. Στη διάρκεια των δύο χρόνων οι αλλαγές στη μορφή ιδιοκτησίας προχώρησαν με μεγάλες δυσκολίες. Ιδιαίτερα στην αγροτική οικονομία η αποτυχία ήταν πλήρης. Ούτε στη βιομηχανία τα κατάφεραν.

Τώρα που έχουν καταστρέψει το σύστημα των σοβιέτ στο σύνολο του, βρισκόμαστε σ' ένα νέο στάδιο της αντεπανάστασης. Πριν αναφερθούμε στο νέο στάδιο, θα ήθελα να πω ότι δεν μπόρεσαν να διαλύσουν πλήρως και μέχρι τη βάση του το σύστημα των σοβιέτ. Υπολείμματα αυτού του συστήματος υπάρχουν ακόμη σε διάφορες περιοχές και με διάφορες μορφές. Φυσικά, θα επιχειρήσουν την ολοσχερή καταστροφή του. Στον πολιτικό τομέα μπορούμε να πούμε πως η αντεπανάσταση πέτυχε τους βασικούς της στόχους.

Σχετικά τώρα με το νέο στάδιο... Η προσοχή επικεντρώνεται στον οικονομικό τομέα. Η ίδια η πορεία των γεγονότων, οι αντικειμενικές συνθήκες αναγκάζουν τους αντεπαναστάτες, εάν θέλουν να διατηρήσουν το αστικό καθεστώς, να προχωρήσουν σε αλλαγές στην παραγωγή. Μέχρι τα μέσα του Ιούνη (σ.σ. του 1994) θα προσπαθήσουν να ολοκληρώσουν τις ιδιωτικοποιήσεις, τη μεταβίβαση της ιδιοκτησίας, στην πράξη, από τα χέρια του λαού στα χέρια ελαχίστων, θα προσπαθήσουν, ταυτόχρονα, να μετασχηματίσουν την παραγωγή στον καπιταλιστικό δρόμο. Σ' αυτό το πλαίσιο θα έχουμε μεταξύ άλλων και την προσπάθεια να κηρυχθούν πτωχεύσεις των λεγόμενων προβληματικών επιχειρήσεων. Αν αρχίσουν κάτι τέτοιο, θα έχουμε σωρεία πτωχεύσεων. Αυτή είναι η επιδίωξη του Τσουμπάις. Ο Γέλτσιν έχει, όπως φαίνεται, κάποιες επιφυλάξεις, γιατί η αλυσιδωτή αντίδραση των πτωχεύσεων θα έχει βαρύτατες επιπτώσεις. θα οδηγήσει σε απεργίες και διαμαρτυρίες που μπορεί να αποκτήσουν μαζικό χαρακτήρα και να μετεξελιχτούν σε πολιτικές. Βέβαια, υπάρχει και το ερώτημα: Τι είδους πολιτικές κινητοποιήσεις; Αφού αποδείχτηκε το αρκετά χαμηλό επίπεδο της συνείδησης του κόσμου, πιθανόν τα πολιτικά συνθήματα να ζητούν την αντικατάσταση της παρούσας κυβέρνησης από κάποια άλλη ή την αντικατάσταση μόνο μερικών προσώπων. Μπορεί, π.χ., να επανέλθει ο Ρουτσκόι... όπως λέει κι ο λαός, «τι Γιάννης τι Γιαννάκης», αν κρίνουμε από τι ουσιαστικά πρεσβεύει ο Ρουτσκόι και όχι από τις δημαγωγίες του.

Στην κυρίαρχη ελίτ υπάρχουν κάποιοι που είναι διατεθειμένοι να προχωρήσουν αποφασιστικά. Υπάρχουν και ορισμένοι που είναι επιφυλακτικοί, φοβούμενοι την κοινωνική αναταραχή και τυχόν απότομη πολιτική αποσταθεροποίηση. Ούτως ή άλλως, δεν έχουν πολλά περιθώρια επιλογής. Η ίδια η κατάσταση τους πιέζει για καπιταλιστικοποίηση της παραγωγής στο βιομηχανικό τομέα. Οι πιο «ριζοσπάστες» απ' αυτούς ίσως προτείνουν αλλαγή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος στον αγροτικό τομέα με αγοραπωλησίες της γης. Η αντεπανάσταση, λοιπόν, βρίσκεται σήμερα στο επίπεδο της μετάβασης από τις αλλαγές στον πολιτικό τομέα και στη σφαίρα της κυκλοφορίας, στις αλλαγές στη σφαίρα της παραγωγής. Απ' τη στιγμή που η παραγωγή παραμένει αμετάβλητη, η αντεπανάσταση δε θα αισθάνεται ήσυχη, γιατί το πολιτικό καθεστώς δε θα έχει σταθερή βάση. Η αλλαγή των σχέσεων παραγωγής απαιτεί δικτατορία ή κατακερματισμό της Ρωσίας σε πληθώρα μικρών μορφωμάτων. Αυτή η δεύτερη προοπτική δεν ταιριάζει και πολύ στον Γέλτσιν. Όσο αυτός βρίσκεται στην εξουσία, δε θα δεχτεί οικειοθελώς κάτι τέτοιο.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Οι πολιτικές δυνάμεις και τα κόμματα ποιες κοινωνικές δυνάμεις εκφράζουν;

Β. Β.: Η διάταξη και ο συσχετισμός των κοινωνικών δυνάμεων παρουσιάζουν στη χώρα μας τεράστια ιδιομορφία. Ίσως πουθενά μέχρι σήμερα στον κόσμο δεν υπήρχε τέτοια διάταξη κοινωνικών δυνάμεων. Μόνο κάποιες αναλογίες μπορούμε να παρατηρήσουμε.

Κατ' αρχήν, οι δυνάμεις της αστικής αντεπανάστασης... Ένα μεγάλο μέρος τους διαμορφωνόταν αρκετό καιρό πριν από την περεστρόικα. Οι δυνάμεις αυτές συνδέονται στενά με τη σκιώδη οικονομία, την παραοικονομία (όπως την αποκαλούσαν τότε). Αυτό που σήμερα λέμε εγκληματική οικονομία.

Μετά το 19855, πόσο μάλλον μετά το 1991, η «οικονομία» αυτή νομιμοποιήθηκε. Μετά το 1991 είχε πλέον κυριαρχήσει η συγχώνευση του κρατικού μηχανισμού με την παραοικονομία. Απ' τη στιγμή που η οικονομία αναπτυσσόταν παράνομα, μέσα από εγκληματικές δραστηριότητες, συνδεόταν στενά με τον κόσμο του εγκλήματος. Υπήρχαν, π.χ., ολόκληρα τμήματα επιχειρήσεων είτε και ολόκληρες επιχειρήσεις που δούλευαν για την παραοικονομία, για τον εαυτό τους και όχι για το σχέδιο (πλάνο). Σήμερα, το βασικό στήριγμα της αντεπανάστασης στο εσωτερικό της χώρας είναι η παραοικονομία, που έχει βγει από τη σκιά και έχει συνενωθεί με το διεφθαρμένο κρατικό μηχανισμό ή καλύτερα με τους διεφθαρμένους γραφειοκράτες - αξιωματούχους.

Θεωρώ λάθος την εκτίμηση πως δεν υπάρχει κοινωνική βάση στήριξης του Γέλτσιν. Κι αυτό μπορείτε να το διαπιστώσετε σε κάθε βήμα. Απαγγέλθηκαν, π.χ., κατηγορίες εναντίον ανώτερων κρατικών αξιωματούχων για διαφθορά (εναντίον <του Σουμέικο και άλλων). Δεν έγινε τίποτα. Κανείς δεν είχε ούτε και έχει την πρόθεση να διερευνήσει αυτές τις υποθέσεις. Οι δυνάμεις στις οποίες βασιζόταν η αστική αντεπανάσταση υπήρχαν και δε διαμορφώθηκαν στη διάρκεια ενός χρόνου, ούτε καν στη διάρκεια μιας δεκαετίας.

Σχετικά με το λαό που βρίσκεται σε κατάσταση εξαθλίωσης... Η πλειοψηφία του αδιαφορεί για την πολιτική.

Σε ποιες δυνάμεις στηρίζονται, λοιπόν, τα κόμματα; Υπάρχουν κόμματα που βασίζονται σε κρατικούς αξιωματούχους και μαφιόζους, οι οποίοι έχουν πλουτίσει από την παραοικονομία. Τα κόμματα αυτά προσπαθούν να αποκτήσουν σχέσεις με τις δυτικές αγορές και, αντίστοιχα, να βρουν διασυνδέσεις με τις δυτικές πολιτικές δομές.

Το κόμμα «ΕΕπιλογή της Ρωσίας», που μοιάζει περισσότερο με κίνημα, παρά με οργανωμένο κόμμα (αυτό ισχύει για όλα τα ρωσικά κόμματα), στηρίζεται -προφανώς- στην κομπραδόρικη μπουρζουαζία και στους διεφθαρμένους τέως κρατικούς υπαλλήλους.

Υπάρχουν κόμματα που στηρίζονται στη μόλις εμφανιζόμενη και υπό διαμόρφωση εθνική αστική τάξη ή στα στρώματα που ελπίζουν να γίνουν εθνική αστική τάξη. Στη Ρωσία η εθνική αστική τάξη διαμορφώνεται, κυρίως, ως αστική τάξη της αισχροκέρδειας. Δεν είναι -ακόμη- αστική τάξη με την πλήρη έννοια του όρου. Ο Ρουτσκόι βασίζεται κυρίως σ' αυτές τις δυνάμεις.

Το σώμα τωνν διευθυντικών στελεχών (επιχειρήσεων) δεν έχει γίνει ακόμη αστική τάξη. Κι είναι αμφίβολο αν θα μπορέσει ποτέ να γίνει. Αυτό θα εξαρτηθεί από διάφορους παράγοντες. Ανάμεσα τους, πάντως, υπάρχουν τέτοιες διαθέσεις και καταβάλλονται αντίστοιχες προσπάθειες ανέλιξης. Βλέπετε, οι πολιτικοί προσανατολισμοί δεν εξαρτώνται μόνο από τι είναι και τι πρεσβεύει ο άνθρωπος στη δεδομένη στιγμή, αλλά και από τις προσδοκίες του απ' αυτό που θέλει να γίνει.

Υπάρχουν σήμερα κόμματα που βασίζονται σε δυνάμεις συσπειρωμένες όχι τόσο πάνω σε οικονομικά συμφέροντα όσο σε παραδόσεις, συνήθειες, κατάλοιπα του παρελθόντος. Στις αναμνήσεις, π.χ., ότι κάποιοι ή οι προγονοί τους ήταν, κάποτε, αριστοκράτες, ευγενείς ή κουλάκοι. Υπάρχουν αρκετά μοναρχικά κόμματα τα οποία δεν εκφράζουν σημερινά οικονομικά συμφέροντα, αλλά εκφράζουν περισσότερο αναμνήσεις για το παρελθόν και παλιές συνήθειες ζωής. Η κοινωνική τους βάση δεν είναι αμελητέα. Οι δυνάμεις αυτές, σε ένα βαθμό, μπορούν και στηρίζονται στους κοζάκους, οι οποίοι είναι εγκατεστημένοι σ' όλη τη Νότια Ρωσία και το κίνημα τους είναι, ήδη, οργανωμένο σε ημιστρατιωτική βάση. Πρόκειται για κόμματα ανοιχτά αντιδραστικού χαρακτήρα.

Υπάρχουν και τα μέτωπα, που απαρτίζονται από περισσότερα του ενός πολιτικά κόμματα. Τέτοιο είναι το «Μέτωπο Εθνικής Σωτηρίας». Βασίζεται στους μοναρχικούς αλλά και σε εθνικιστικές δυνάμεις. Οι περισσότερες απ' αυτές συνδέονται με την προεπαναστατική Ρωσία ή με τη διαμόρφωση εθνικής αστικής τάξης. Ή, επίσης, βασίζονται στις εθνικές προκαταλήψεις πλατιών λαϊκών στρωμάτων. Ο Β. Ι. Λένιν έλεγε ότι οι εθνικές προκαταλήψεις είναι οι πλέον βαθιές και εγωιστικές. Τα πραγματικά, όμως, συμφέροντα αυτού του κόσμου δεν έχουν τίποτα κοινό με τα συμφέροντα των μοναρχικών και της νεοεμφανιζόμενης εθνικής αστικής τάξης. Τα κόμματα κομμουνιστικού προσανατολισμού είναι ολιγάριθμα και χωρίς μαζική κοινωνική βάση. Το πιο μαζικό απ' αυτά είναι το ΚΚΡΟ (το οποίο μπορούμε κατά κάποιον τρόπο να ονομάζουμε ακόμα κομμουνιστικό). Σ' αυτό υπάρχουν τρεις τάσεις: α. κομμουνιστική, ββ. σοσιαλδημοκρατική και γ. «εθνικοο-κρατική». Οι προγραμματικές του διακηρύξεις συμπίπτουν με τα συμμφέροντα των μεσαίων και κατώτερωων στελεχών του τέως ΚΚΣΕ και με τα συμφέροντα μεσαίων στρωμάτων της διανόησης. Το ότι είναι σχετικά μεγάλο οφείλεται στο γεγονός πως οι βετεράνοι, οι ηλικιωμένοι το θεωρούν διάδοχο του ΚΚΣΕ. Το ΚΚΡΟ απαρτίζεται κυρίως από ηλικιωμένους, η συμμετοχή της νεολαίας είναι ελάχιστη. Στους ηλικιωμένους είναι βαθιά η αντίληψη περί του ΚΚΣΕ ως μοναδικού κόμματος.

Στ' αριστερά του ΚΚΡΟ βρίσκεται το ΚΕΚΡ (Κομμουνιστικό Εργατικό Κόμμα Ρωσίας). Στο Β' Συνέδριο του Κινήματος «Εργαζόμενη Ρωσία» (σ.σ. διεξήχθη στις 23.4.94), πυρήνας του οποίου είναι το ΚΕΚΡ, μπορούσε κανείς να διαπιστώσει ότι το ΚΕΚΡ αγκαλιάζει περισσότερους νεολαίους απ' το ΚΚΡΟ. Το ΚΕΚΡ είναι το μεγαλύτερο απ' τα πραγματικά κομμουνιστικά κόμματα. Σ' αυτό υπερτερούν οι μεσαίοι υπάλληλοι, τα κατώτερα στρώματα του παλιού κομματικού μηχανισμού και τα κατώτερα στρώματα της διανόησης. Υπάρχει κι ένα μικρό μέρος εργατών. Ο νυν α' γραμματέας της ΚΕ του ΚΕΚΡ, Β. Α. Τιούλκιν, ήταν γραμματέας κομματικής επιτροπής. Εδώ, λοιπόν, έχουμε στρώματα τα οποία βρίσκονται σε κατώτερη βαθμίδα της κοινωνικής ιεραρχίας απ' αυτά του ΚΚΡΟ.

Σχετικά με ττο Πανενωσιακό Κομμουνιστικό Κόμμα των Μπολσεβίκων -ΠΚΚ (μπ)- της Μίνα Αντρέγεβ-να, είναι μια οργάνωση πιο αριστερά από το ΚΕΚΡ. Δεν θα ήθελα να πω τίποτα κακό για το κόμμα αυτό, όμως το «αριστερότερο» δεν ταυτίζεται πάντα με το καλύτερο. Είναι ένα μικρό κόμμα, που συσπειρώνει μέλη που διατηρούν τις σταλινικές τους πεποιθήσεις. Η ταυτότητα των μελών του ποικίλλει και είναι από διάφορα κοινωνικά στρώματα.

Η Ένωση Κομμουνιστικών Κομμάτων-ΚΚΣΕ (ΕΚΚ-ΚΚΣΕ) είναι κάτι ενδιάμμεσο μεταξύ ΚΚΡΟ και ΚΕΚΡ απ' την άποψη της κοινωνικής του βάσης.

Κανένα απ' τα υπάρχοντα κομμουνιστικά κόμματα δεν έχει μια σαφή, καθόλλα προσδιορισμένη, ταξική βάση. Δεν είναι στην ουσία ταξικά κόμματα. Πάντως, παρά τις ασθενείς τους δυνάμεις, αυτά τα κόμματα παίζουν σήμερα έναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο. Πολύ μεγάλο ρόλο παίζζει, π.χ., το ΚΕΚΡ που συνδέεται με το Κίνημα «Εργαζόμενη Ρωσία». Η «Εργαζόμενη Ρωσία» διατηρεί το μαχητικό πνεύμα των ανθρώπων που αντιτίθενται στο παρόν καθεστώς. Για τον ηγέτη της, Β. Ι. Ανπίλοφ, υπάρχουν πολλές γνώμες, θα ήθελα, όμως, να σημειώσω ότι ο Ανπίλοφ παίζει κολοσσιαίο ρόλο στην υπόθεση της αντίστασης στις καπιταλιστικές μεταρρυθμίσεις που προωθούνται.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Δυο λόγια για το φαινόμενο Ζιρινόφσκι...

Β. Β.: Έχουμε να κάνουμε με μια πολύ ιδιότυπη συγκυρία στη χώρα μας. Το ιδιόμορφο φαινόμενο Ζιρινόφσκι προσιδιάζει σ' αυτή τη συγκυρία. Ο ίδιος ο Ζιρινόφσκι νομίζω ότι αδιαφορεί πλήρως για τα πάντα εκτός από την προσωπική του εξουσία, θα κάνει οτιδήποτε, θα συμπαραταχθεί με οποιοδήποτε μπλοκ, με μοναδικό στόχο την προεδρία. Αν κρίνει ότι τον συμφέρει, θα πάει και με τους κομμουνιστές. Αυτό, βέβαια, αφορά την προσωπικότητα του και όχι την άποψη των κοινωνικών στρωμάτων που εκπροσωπεί. Δε διαθέτει προς το παρόν σταθερή κοινωνική βάση. Αν και, απ' ό,τι φαίνεται, τον υποστηρίζει κάποιο μέρος της λεγόμενης αστικής τάξης. Υποστηρίζεται κι απ' έξω, κυρίως απ' τους Αμερικανούς. Πρόκειται για δημαγωγό που εμφανίστηκε στο προσκήνιο με μια αποφασιστική πολεμική στην υπάρχουσα εξουσία. Μόλις, όμως, αναρριχήθηκε, ήρθε σε συμφωνία με τον Γέλτσιν. Βασίζεται σε κάποιες διαθέσεις της στιγμής αρκετά πλατιών στρωμάτων του πληθυσμού, τις οποίες ξέρει να εκμεταλλεύεται.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποιες είναι οι θεωρητικές αντιλήψεις των κομμουνιστικών κομμάτων για το σοσιαλισμό;

Β. Β.: Σε γενικές γραμμές, έχω εν μέρει αναφερθεί σ' αυτό το ζήτημα. Αν πάρουμε για παράδειγμα το ΠΚΚ (μπ) και το ΚΕΚΡ, θα δούμε ότι τα προγράμματα τους είναι μια επανάληψη του παρελθόντος.

Το ΠΚΚ (μπ) προσανατολίζεται περισσότερο στον Στάλιν, το ΚΕΡΚ περισσότεροο στον Λένιν. ΓΓ αυτό οποιαδήποτε αναφορά σ' αυτά σημαίνει ταυτόχρονα αναφορά σ' αυτό που υπήρξε. Και τα δύο όμως κόμματα θέτουν κομμουνιστικούς στόχους. Είναι και τα δυο αναμφισβήτητα κομμουνιστικά.

Το ΚΚΡΟ, όπως ανέφερα ήδη, περικλείει τρεις τάσεις. Το περιεχόμενο του προγράμματος του θα εξαρτηθεί από το ποια τάση θα νικήσει. Όσο αυτές οι τάσεις συνυπάρχουν στο πλαίσιο ενός κόμματος, το πρόγραμμα του θα είναι, στον έναν ή στον άλλο βαθμό, εκλεκτικιστικό. Διακηρύσσονται κομμουνιστικοί στόχοι και «αγώνας για το σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό». Παράλληλα, όμως, είναι εναντίον της επανάστασης και υπέρ του ειρηνικού -εξελικτικού δρόμου... Είναι ενάντια στη δικτατορία της εργατικής τάξης. Στην πραγματικότητα, το ΚΚΡΟ αναπτύσσει σοσιαλδημοκρατική δραστηριότητα.

Η ΕΚΚ-ΚΚΣΕ είναι κάτι ενδιάμεσο στο ΚΚΡΟ και το ΚΕΚΡ. Όμως και η ΕΚΚ-ΚΚΣΕ επίσης δεν είναι ομοιογενές κόμμα, θέτει κι αυτή κομμουνιστικούς στόχους...

Ωστόσο, θα ήθελα να πω -κι αυτό αφορά όλα τα κόμματα- ότι οι καλές προθέσεις δεν αρκούν. Γιατί συχνά με καλές προθέσεις είναι στρωμένος ο δρόμος για την κόλαση.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Πώς βλέπετεε τη συνεργασία κομμουυνιστών και πατριωτών; Πόσο εεπικίνδυνη είναι; Χρειάζεται αυτή η συνεργασία από την άποψη των αντικειμενικών στόχων του κομμουνιστικού κινήματος;

Β. Β.: Από την άποψη των στρατηγικών στόχων, το κομμουνιστικό κίνημα οφείλει να διαχωρίσει σαφώς τις θέσεις του από τον κρατικό πατριωτισμό. Εδώ θεμιτές μπορεί να είναι μόνο ορισμένες συμφωνίες για συγκεκριμένες ενέργειες. Τα κομμουνιστικά κόμματα, όμως, πρέπει να διατηρούν την ανεξαρτησία τους και θα πρέπει να διαδραματίζουν τον αποφασιστικό ρόλο σ' αυτές τις συνεργασίες. Έχω τη γνώμη ότι σήμερα σε ορισμένο βαθμό οι κομμουνιστές υποχωρούν από τις αρχές τους. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για το ΚΚΡΟ, Και υποχωρεί όχι μόνο σε σχέση με τις συνεργασίες του με τους εθνικιστές, αλλά και με όσους βρίσκονται στις γραμμές του. Όπως σωστά τόνιζε ο Λένιν, η καλύτερη πολιτική είναι αυτή που διέπεται από αρχές. Οι κομμουνιστές πρέπει να έχουν τέτοια πολιτική, που να μη σπέρνει πλάνες στη συνείδηση των μαζών. Έτσι ώστε οι μάζες με σαφήνεια να βλέπουν σε τι διαφέρουν οι κομμουνιστές από όλους τους άλλους.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Η Ρωσία σήμερα προσπαθεί να προασπίσει κάποια συμφέροντα της στις πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες. Προσπαθεί να διαδραματίσει κάποιο ρόλο στη Γιουγκοσλαβία. Πολλοί στη Δύση μιλούν για ρωσικό ιμπεριαλισμό. Είναι αυτό σωστό, κατά τη γνώμη σας; Είναι ή, έστω, μπορεί να γίνει η Ρωσία ιμπεριαλιστική χώρα;

Β. Β.: Η υπαρκτή δύναμη της Ρωσίας, κατά τα φαινόμενα, δεν είναι σήμερα και τόσο μεγάλη. Η Ρωσία προβάλλει δευτερεύουσα και βοηθητική δύναμη. Ακριβέστερα, όχι η Ρωσία, αλλά ο πρόεδρος και η κυβέρνηση. Κι αυτοί δε διαθέτουν τόσες δυνατότητες για την άσκηση ιμπεριαλιστικής πολιτικής, ακόμα κι αν το ήθελαν. Δεν αρκεί η επιθυμία για την άσκηση ιμπεριαλιστικής πολιτικής. Προφανώς τέτοιες επιθυμίες υπάρχουν, μόνο που οι δυνατότητες για την εκπλήρωση τους δεν περισσεύουν... Βέβαια, οο Γέλτσιν προσπάθησε να διατηρήσειι ένα «πρόσωπο». Οι Αμερικανοί, όμως, χωρίς ενδοιασμό έπληξαν αυτό το «πρόσωπο». Μετά τη συμφωνία του Τσούρκιν με τους Σέρβους, οι δυνάμεις του ΝΑΤΟ βομβάρδισαν τις σερβικές θέσεις. Μπορεί να διεξάγει ιμπεριαλιστική πολιτική κάποια τριτοκοσμική χώρα; Η Ρωσία σ' αυτή την κατάσταση κατρακυλά.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Πώς βλέπετεε το «σοσιαλισμό της αγοράς» στην γκορμπατσοφική, αλλά και στην κινέζικη εκδοχή του; Β. Β.: Το ζήτημα των εμπορευματικών και χρηματικών σχέσεων στο σοσιαλισμό εξαρτάται, κατ' αρχήν, από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της χώρας στην οποία νίκησε η σοσιαλιστική επανάσταση. Ο Μαρξ απέδειξε προ πολλού ότι η υπέρβαση των εμπορευματικών και χρηματικών σχέσεων είναι εφικτή στο βαθμό που αναπτύσσεται ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής. Στο βαθμό που δεν έχει επιτευχθεί ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής στις δυνάμεις παραγωγής, είτε το θέλουμε είτε όχι, θα διατηρούνται οι σχέσεις της αγοράς.

Οι σοσιαλιστικές επαναστάσεις νικούν όταν αρχίζει να διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής και, αφού νικήσουν, έπεται ότι -τότε- δε θα πρέπει να παίζει αποφασιστικό ρόλο στην παραγωγή η οικονομία της αγοράς. Στην περίπτωση που, λόγω κάποιων εξωτερικών συνθηκών, η σοσιαλιστική επανάσταση νίκησε σε μια χώρα στην οποία δεν υφίστανται οι (αναγκαίοι γι' αυτό) όροι, βαθμιαία υπερτερούν οι εμπορευματικές και χρηματιστικές σχέσεις. Και ο σοσιαλισμός θα εξαλειφθεί. Πιθανόν, μάλιστα, και να μην ανακύψει σε μια τέτοια χώρα.

Το σε ποιο βαθμό θα διατηρούνται οι εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις έχει να κάνει με το σε ποιο βαθμό έχει αναπτυχθεί ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής. Αυτό δδεν εξαρτάται από τις προθέσεις του ενός ή του άλλου κόμματος, αλλά από τις αντικειμενικές νομοτέλειες. Καθήκον του κόμματος είναι η κατανόηση της αντικειμενικής πραγματικότητας. Η γκορμπατσοφική εκδοχή κάθε άλλο παρά σοσιαλισμός είναι. Η λέξη «σοσιαλισμός» λειτουργεί μόνο ως προκάλυμμα για κάτι που στην πραγματικότητα είναι καπιταλισμός.

Σχετικά με ττην Κίνα... η κινέζικη εκδοχή είναι πράγματι σοσιαλισμός, αν και παρέχει ένα ευρύ πεδίο για τις εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις. Οι παραγωγικές δυνάμεις στην Κίνα βρίσκονταν σε πολύ χαμηλότερο επίπεδο ανάπτυξης απ' ό,τι στη χώρα μας. Συνεπώς, είτε το θέλουν είτε όχι οι Κινέζοι κομμουνιστές, οι εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις εκ των πραγμάτων θα διαδραματίζουν μεγάλο ρόλο κατά τη σοσιαλιστική οικοδόμηση. Στην περίπτωση που επιδίωκαν να συντρίψουν τις εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις, θα σήμαινε στήριξη της εξουσίας για μακρό χρονικό διάστημα στις λόγχες. Είναι, όμως, αδύνατο να στηριχθεί και να κρατηθεί μια τεράστια χώρα στις λόγχες. Γι' αυτό, όταν πραγματοποιείται σοσιαλιστική επανάσταση σε χώρες όπως η Κίνα, με ασθεενώς αναπτυγμένες παραγωγικές δυνάμεις, για την εξουδετέρωση των αρνητικών συνεπειών χρειάζεται, προπαντός, μια πολύ γρήγορη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Αλλά για να γίνει αυτό, η Κινέζικη Δημοκρατία χρειάζεται τη βοήθεια (τεχνολογική κ.ά.) των πιο αναπτυγμένων σοσιαλιστικών χωρών. Βέβαια, η Κίνα είναι ένα τεράστιο κράτος, που ακόμα και η ΕΣΣΔ δε θα μπορούσε να επωμισθεί ένα τέτοιο βάρος.

Το πιθανότερο είναι και η Κίνα να έχει την τύχη της Σοβιετικής Ένωσης, θα ήθελα, εδώ, να αναφέρω την αντίληψη μου για την ύπαρξη των πρώιμων και των ώριμων σοσιαλιστικών επαναστάσεων. Αυτό δεν είναι κάτι παράξενο ή μμια απόκλιση της ιστορικής πορείας. Στη μετάβαση από ένα κοινωνικο<οικονομικό σύστημα σ' ένα άλλο, είχαμε πάντα επαναστάσεις και αντεπαναστάσεις. Αυτό συνέβη, π.χ., σε όλες τις αστικές επαναστάσεις. Το ίδιο συμβαίνει και με τη μετάβαση στον κομμουνισμό. Μόνο που, επειδή ο κόσμος έχει γίνει περισσότερο ενιαίος, η κλίμακα της αντεπανάστασης είναι ασύγκριτα μεγαλύτερη.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Μήπως θα έπρεπε να μιλήσουμε για το άκαιρο αυτών των σοσιαλιστικών επαναστάσεων;

Β. Β.: Αν μιλήσουμε απλώς και μόνο αναλογικά, θα έπρεπε να χαρακτηρίσουμε άκαιρες και τις αστικές επαναστάσεις όταν κατέληξαν σε αντεπαναστάσεις. θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε κάτι τέτοιο και για τις πρώιμες σοσιαλιστικές επαναστάσεις; Στη Ρωσία διαμορφώθηκε επαναστατική κατάσταση. Οι αντιφάσεις του παγκόσμιου καπιταλισμού και ιμπεριαλισμού οδήγησαν στην αναγκαιότητα της σοσιαλιστικής επανάστασης. Λόγω των αντιφάσεων της ανάπτυξης, η επανάσταση δεν μπορούσε να ξεσπάσει στις χώρες που ζούσαν σε βάρος άλλων χωρών. Ξέσπασε στον αδύναμο κρίκο του ιμπεριαλισμού, στις καθυστερημένες - εκμεταλλευόμενες χώρες. Η αστική τάξη των αναπτυγμένων χωρών μπορούσε να εξαγοράσει την εργατική τάξη, μια και διέθετε τεράστιους πόρους από την εκμετάλλευση των αποικιών και από άλλες πηγές άντλησης υπερκέρδους.

Οι λενινιστικές θέσεις για την ανισομερή ανάπτυξη του ιμπεριαλισμού δεν μπορεί να αμφισβητηθούν. Αυτό σημαίνει ότι η επανάσταση θα εκδηλωθεί σε χώρες με σχετικά μέσο ή ασθενές επίπεδο ανάπτυξης. Η διαδικασία της ανάπτυξης είναι πάντοτε αντιφατική. Είναι αντιφατική η ανάπτυξη της ιστορίας. Εμφανίστηκαν προϋποθέσεις για τη σοσιαλιστική επανάσταση, αλλά αυτή πρωτοπραγματοποιήθηκε σε χώρα με μέσο επίπεδο ανάπτυξης και με πολλά φεουδαρχικά κατάλοιπα.

Όταν μιλάμεε για πρώιμες σοσιαλιστικές επαναστάσεις, δεν σημαίνει ότι δεχόμαστε τη θέση των μενσεβίκων, οι οποίοι πίστευαν ότι η επανάσταση δε χρειάζεται. Το ζήτημα δεν είναι αν θέλει κανείς ή όχι την επανάσταση, αλλά αν διαμορφώθηκαν αντικειμενικές προϋποθέσεις γι' αυτή. Οι μπολσεβίκοι αυτή ακριβώς τη δυνατότητα πραγματοποίησαν. Επαναλαμβάνω, η θέση αυτή δεν έχει καμία σχέση με τη σοσιαλδημοκρατική και μενσεβίκικη ερμηνεία.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Μια διευκρίνιση για την Κίνα. Η σημερινή ηγεσία ισχυρίζεται ότι οι μεταρρυθμίσεις γίνονται για να διορθωθούν τα λάθη της προηγουμένης ηγεσίας, η οποία δεν λάμβανε υπόψη της την ιδιαιτερότητα της χώρας (το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων)...

Β. Β.: Απ' τη σκοπιά των συνεπών κομμουνιστικών θέσεων, στην Κίνα υπάρχει απόκλιση προς την οικονομία της αγοράς. Η κατάσταση είναι περίπλοκη και αντιφατική. Πρέπει να διακρίνουμε τον πρώιμο απ' τον ύστερο σοσιαλισμό, τις πρώιμες από τις υστέρες σοσιαλιστικές επαναστάσεις.

Οι αντικειμενικές προϋποθέσεις των πρώιμων σοσιαλιστικών επαναστάσεων ανακύπτουν με την εμφάνιση της μεγάλης βιομηχανίας, με την έναρξη της μετάβασης στην παραγωγή με μηχανές. Οι προϋποθέσεις αυτές ωριμάζουν με την επίτευξη κυριαρχίας της παραγωγής με μηχανές στην εθνική οικονομία. Έτσι, υπερτερεί ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής. (Ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας είναι τεχνική αναγκαιότητα για τη μεγάλη βιομηχανία.) Αυτό σημαίνει ότι, με αυτό το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, αντίστοιχη είναι και η κυριαρχία της κοινωνικής μορφής ιδιοκτησίας. Όσο λιγότερο αναπτυγμένη είναι η μεγάλη βιομηχανία τόσο χαμηλότερος είναι ο βαθμός διαμόρφωσης των προϋποθέσεων για μια πρώιμη σοσιαλιστική επανάσταση και για τον πρώιμο σοσιαλισσμό. Οι δυνατότητες θα είναι, τότε, περισσότερες για ατομική ιδιοκτησία και όχι για κοινωνική.

Όσο λιγότερο αναπτυγμένες είναι οι παραγωγικές δυνάμεις μιας χώρας (που νίκησε η σοσιαλιστική επανάσταση) τόσο περισσότερο απαιτείται η χρήση μέτρων κρατικού πειθαναγκασμού. Μου έρχονται στο νου τα λόγια του Φρ. Ένγκελς, που επισήμαινε ότι, αν οι κομμουνιστές πάρουν την εξουσία εκεί όπου δεν έχουν δημιουργηθεί ακόμη οι απαραίτητες προϋποθέσεις, δε θα φανούν μόνο ανόητοι, αλλά και θα αυτοεξευτελιστοΰν, πράγμα πολύ χειρότερο.

Ας συγκρίνουμε τα μέτρα κρατικού πειθαναγκασμού στην ΕΣΣΔ, στην Κίνα και στην Καμπότζη. Ο βαθμός χρήσης τέτοιων μέτρων κατά την απόπειρα σοσιαλιστικής οικοδόμησης είναι αντιστρόφως ανάλογος του επιπέδου ανάπτυξης της χώρας. Στην Καμπότζη, που ήταν πολύ ισχυρές οι κοινοτικές δομές, για να υλοποιήσουν κάποιες σοσιαλιστικές ιδέες εξόντωσαν πλήθος λαού.

Υπάρχει η εεξής νομοτέλεια, συμπερασματικά: όσο πιο ασθενές είναι το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων τόσο πιο αναγκαίος είναι ο πειθαναγκασμός για τη διατήρηση του κομμουνιστικού προσανατολισμού των μετασχηματισμών της κοινωνίας. Όμως, όσο περισσότερο χρησιμοποιείται ο πειθαναγκασμός τόσο πιο πολύ δυσφημείται η κομμουνιστική ιδέα, τόσο πιο πολύ αποκλίνουμε από την οδό μέσω της οποίας μπορεί να πραγματοποιηθεί. Φυσικά, οι συνέπειες αποδεικνύονται μη κομμουνιστικές.

Ο κοινωνικός χαρακτήρας των παραγωγικών δυνάμεων κατά την περίοδο των πρώιμων σοσιαλιστικών επαναστάσεων, κατά την περίοδο του πρώιμου σοσιαλισμού, δεν είναι επαρκώς αναπτυγμένος, ώστε να είναι εφικτή η πλήρης εξάλειψη των εμπορευματικών και χρηματικών σχέσεων από την κοινωνία. Αλλά οι εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις αντιφάσκουν με τις κομμουνιστικές σχέσεις. Η αντίφαση αυτή μεγαλώνει όσο περισσότερο χρησιμοποιούνται οι εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις, γεγονός που ενισχύει και μεγεθύνει την απειλή της καπιταλιστικής παλινόρθωσης.

Οι κομμουνιστές της Κίνας δρουν σε γενικές γραμμές σύμφωνα με τις αντικειμενικές συνθήκες της χώρας τους. Ο πρώιμος σοσιαλισμός ανέκυψε στην Κίνα σε συνθήκες λιγότερο αναπτυγμένων, απ' ό,τι στην ΕΣΣΔ, παραγωγικών δυνάμεων. Γι' αυτό είναι ανάγκη να χρησιμοποιηθούν οι εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις σε μεγαλύτερο βαθμό απ' ό,τι στην ΕΣΣΔ. Επίσης, και λόγω αυτής της αναγκαιότητας, ο κίνδυνος της καπιταλιστικής παλινόρθωσης γίνεται απειλητικότερος. Αν σε μας η αστική αντεπανάσταση αναπτύχθηκε νομοτελειακά, το ίδιο ισχύει και γι' αυτούς. Οι Κινέζοι κομμουνιστές είναι υποχρεωμένοι να βαδίζουν πάνω από τον γκρεμό σε μια πολύ στενή γέφυρα, που διαρκώς στενεύει περισσότερο...

Είναι άλλο πράγμα αν κάποιες χώρες προσανατολίζονται προς την Κίνα. Η Κουβά είναι αναπόφευκτο να κάνει κάτι τέτοιο. Αν και μετά τον Κάστρο δεν μπορούμε να φανταστούμε τι θα γίνει στην Κουβά. Ακόμη και τώρα με δυσκολία κρατιούνται στην εξουσία, αν πάνε με το κινέζικο μοντέλο, πολύ γρήγορα θα τη χάσουν.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποια είναι η θέση και ο ρόλος της γραφειοκρατίας στην ανάπτυξη της σοβιετικής κοινωνίας; Ποιος είναι ο ρόλος της στην ήττα του σοσιαλισμού;

Β. Β.: Η γραφειοκρατία είναι ένας διοικητικός μηχανισμός που δουλεύει για τον ίδιο τον εαυτό του, δηλαδή είναι ένας μηχανισμός διοίκησης που έχει μετατραπεί σε αυτοσκοπό. Εάν υπάρχει στην κοινωνία μια ουσιώδης διάκριση (αντίθεση) μεταξύ κοινωνικών (κοινών) και ατομικών (ειδικών) συμφερόντων, η ενότητα τους πραγματοποιείται μέσω του διχασμού κοινών συμφερόντων αφ' ενός και μοναδικών αφ' ετέρου. Η ίδια η ενότητα των συμφερόντων αποβαίνει εξωτερικά ως το κοινό συμφέρον (ψευδο-κοινό). Συνεπώς, ο διοικητικός μηχανισμός εκφράζει, προασπίζεται κάποια κοινά συμφέροντα, τα οποία αποτελούν ταυτόχρονα μια ψευδο-κοινότητα. Όταν υφίσταται η διάσταση που προαναφέραμε, ο μηχανισμός της διοίκησης είναι αναπόφευκτα, στον έναν ή τον άλλο βαθμό, αποκομμένος απ τους διοικούμενους και, συνεπώς, δουλεύει για τον εαυτό του. Μετατρέπεται σε αυτοσκοπό. Η αναγκαιότητα υπαγωγής των ατομικών συμφερόντων στα κοινωνικά γίνεται μέσω του πειθαναγκασμού. Η γραφειοκρατία, στο βαθμό που εκφράζει το ψευδο-κοινό συμφέρον, συνιστά μια συγκεντροποίηση, που μάλιστα εδράζεται στην ιεραρχική αρχή της υπαγωγής των κατώτερων μηχανισμών στους ανώτερους και χωρίς την ικανότητα των πρώτων να επιδρούν στους δεύτερους.

Κατ' αυτό τον τρόπο εξέταζε τη γραφειοκρατία ο Κ. Μαρξ. Συνεπώς, ο αγώνας κατά της γραφειοκρατίας δεν είναι μόνο αγώνας εναντίον μεμονωμένων γραφειοκρατών, ούτε μόνο εναντίον της γραφειοκρατίας αυτής καθαυτής. Πρόκειται για αγώνα και εναντίον της γραφειοκρατίας αυτής καθαυτής και εναντίον ξεχωριστών γραφειοκρατών, αλλά κυρίως εναντίον των όρων που γεννούν τη γραφειοκρατία.

Αναφορικά μεε τη χώρα μας τώρα... Λόγω ττου γνωστού επιπέδου ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, που χαρακτηρίζει μια χώρα μέσου επιπέδου ανάπτυξης, η γραφειοκρατία «μας» θα έπρεπε να εμφανιστεί και εμφανίστηκε. Υπήρχε, επίσης, η κληρονομημένη από την τσαρική Ρωσία, γραφειοκρατία. Υπήρχαν οι τσαρικοί υπάλληλοι που προσελκύθηκαν στην κρατική μηχανή, αλλά έχουμε και τη γραφειοκρατικοποίηση των νέων ανθρώπων που ήρθαν στην εξουσία. Το ξερίζωμα της γραφειοκρατίας είναι ανέφικτο όσο υπάρχει μια λίγο - πολύ σταθερή τάση των ανθρώπων να εργάζονται για το μισθό τους, πράγμα που αποτελεί μια έκφραση της απόσπασης μεταξύ ατομικών και κοινωνικών συμφερόντων.

Οι τάσεις γραφειοκρατικοποίησης ενισχύθηκαν επιπλέον και λόγω της βαρύτατης κατάστασης έκτακτης ανάγκης στην οποία είχε περιέλθει η ΕΣΣΔ ως η μόνη χώρα στην οποία νίκησε η σοσιαλιστική επανάσταση σ' όλο τον καπιταλιστικό κόσμο. Αυτό εξώθησε σε μεγαλύτερη συγκεντροποίηση απ' αυτή που θα υπήρχε αν έλειπε η εν λόγω πίεση. Οι συνθήκες αυτές απαιτούσαν μεγαλύτερη εργασιακή πειθαρχία, μεγαλύτερο πειθαναγκασμό για εργασία. Όμως, η ενίσχυση του εξαναγκασμού σε εργασία οδηγεί στην επίταση της αλλοτρίωσης των διοικούμενων απ' τους διοικούντες. Ενισχύει την αποξένωση μεταξύ εργατών και διοικητικού μηχανισμού. Χωρίς να επεκταθώ στην πλήρη ανάλυση του συνολικού μηχανισμού εμφάνισης της γραφειοκρατίας, των αμοιβαίων σχέσεων στο εσωτερικό της, θα επισημάνω μόνο ότι η διαμόρφωση της «νέας» γραφειοκρατίας και η ενίσχυση της ήταν νομοτελειακή στη χώρα μας. Εάν μια γραφειοκρατία ενισχύεται, όλο και πιο πολύ αποξενώνεται απ' το λαό. Αυτό σημαίνει ότι οι γραφειοκράτες επιδιώκουν όλο και πιο πολύ τους δικούς τους ατομικούς σκοπούς, τον προσωπικό τους πλουτισμό, τη σταδιοδρομία τους κ.λπ. Και μάλιστα, όπως ήταν φυσικό, η μεγαλύτερη αποξένωση απ' το λαό παρατηρούνταν στα ανώτερα κλιμάκια, στην κορυφή του μηχανισμού. Αυτά τα κλιμάκια άρχισαν να προσανατολίζονται προς τη Δύση.

Ο σοσιαλισμός εμφανίζεται και εγκαθιδρύεται με σοβαρές εσωτερικές αντιφάσεις. Στον πρώιμο σοσιαλισμό οι αντιφάσεις αυτές παίρνουν τέτοια έκταση και βάθος, που μπορούν να οδηγήσουν στην κατάργηση

πράγματα: όόταν υπάρχουν λίγοι πόροι (π.χ. τρόφιμα), τότε εισάγεται το σύστημα διανομής με το δελτίο. Η χώρα βρίσκεται σε εξαιρετικά δυσχερή θέση. Στο εσωτερικό υπερτερούσαν οι μικροαστικές μάζες. Στο διεθνές επίπεδο ωρίμαζε ένας νέος παγκόσμιος πόλεμος, ο οποίος θα στρεφόταν ενάντια στην ΕΣΣΔ.

Ό,τι κι αν λένε σήμερα πολλοί, προπολεμικά έγιναν πολλά. Σίγουρα με σκληρές και αυστηρές μεθόδους... Υπήρχε, π.χ., διάταγμα για ποινική καταδίκη της 20λεπτης αργοπορίας στη δουλειά. Τον Στάλιν πρέπει να τον βλέπουμε χωρίς προκαταλήψεις, αντικειμενικά και επιστημονικά. Είναι αλήθεια ότι τέτοια πολιτική δεν μπορούσε να ασκήσει ο καθένας. Χρειάζονται γι' αυτό ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (ακόμη και στο επίπεδο της ηθικής) που κάθε άλλο παρά είναι ελκυστικά. Άλλο θέμα είναι τα πορίσματα που βγάζει κανείς αν κάνει μια σύγκριση των χαρακτηριστικών αυτών με αυτό που είναι αναγκαίο επί κομμουνισμού.

Οι κομμουνισστές είναι κατ' αρχήν κατά της βίας. Εδώ, όμως, η κατάσταση της χώρας υπαγόρευε την αναγκαιότητα σκληρού πειθαναγκα<σμού ή απειλής πειθαναγκασμού. Φυσικά διώξεις έγιναν. Κι ο Στάλιν προσωπικά ήταν τύπος που απέδιδε υπερβολικό ρόλο στη βία. Πόσο μάλλον που συνέτρεχαν και προσωπικοί (οικογενειακοί) λόγοι που εενίσχυσαν τα δεσποτικά στοιχεία του χαρακτήρα του. Βέβαια, στις συζητήσεις και στα «έργα» των «δημοκρατών» για τις διώξεις υπάρχουν κραυγαλέες υπερβολές ως προς τους αριθμούς των θυμάτων των διώξεων, γεγονός που ισχύει περισσότερο γι' αυτούς που έχουν υποστεί άδικα διώξεις. Ο Ρ. Μεντβέντεφ, που κάθε άλλο παρά σταλινικός είναι, δίνει στοιχεία που αποδεικνύουν ότι ο κύριος όγκος των διώξεων έγινε ενάντια στους κουλάκους.

Από την πλευρά του ρόλου της προσωπικότητας στην ιστορία, σίγουρα ο Στάλιν επέδρασε στο χαρακτήρα της πραγματοποίησης αυτών των διαδικασιών (διώξεων). Λόγω της προσωπικότητας του τα κατασταλτικά μέτρα ενισχύθηκαν περισσότερο απ' ό,τι απαιτούσαν οι περιστάσεις. Η γραφειοκρατία ενισχύθηκε σε μεγαλύτερο βαθμό απ' όσο θα μπορούσε να συμβεί υπό την ηγε-σά μιας άλλης προσωπικότητας. Πιστεύω, όμως, ότι και μια άλλη προσωπικότητα στη θέση του θα ήταν υποχρεωμένη να ενεργήσει με ανάλογο τρόπο. Ωστόσο, τα βασικά καθήκοντα που έμπαιναν μπροστά στη χώρα (ανάπτυξη της βιομηχανίας, της βιομηχανικής παραγωγής και της παραγωγής αγροτικών προϊόντων) είχαν εκπληρωθεί πριν απ' τον πόλεμο. Και στο στρατιωτικό τομέα η χώρα είχε, κατά βάση, προετοιμαστεί για τον πόλεμο, γεγονός που της επέέτρεψε στη συνέχεια, σε εμπόλεμη κατάσταση, να ενεργοποιήσει μια βιομηχανία η οποία ως προς την παραγωγή εξοπλισμών ξεπέρασε αυτή που είχε στη διάθεση του ο αντίπαλος.

Μετά τον πόόλεμο η γραφειοκρατικοποίηση προχώρησε με αρκετά γρήγορους ρυθμούς. Ο ογκώδης γραφειοκρατικός μηχανισμός λειτούργησε με το νόμο της αδράνειας. Μια δύναμη που δεν μπορεί να εξαφανιστεί από μόνη της. Όταν η αποξένωση από τους διοικούμενους έχει φτάσει σε προχωρημένα στάδια, δεν μπορεί να επανασυνδεθεί μ' αυτούς από μόνος του. Ο διοικητικός μηχανισμός προπολεμικά και κατά τη διάρκεια του πολέμου είχε ήδη γραφειοκρατικοποιηθεί σε ορισμένο βαθμό, αλλά συνολικά διευθετούσε καθήκοντα ζωτικής σημασίας για τη χώρα. Κι αυτό σημαίνει από μόνο του ότι δεν ήταν γραφειοκρατικός. Πρέπει να δούμε την αντιφατικότητα της κατάστασης. Δείτε, π.χ., τις σοβιετικές κινηματογραφικές ταινίες (κυρίως τα πολεμικά κινηματογραφικά χρονικά) της εποχής εκείνης. Παρατηρήστε το παρουσιαστικό των κομματικών στελεχών, το ντύσιμο τους, τη συμπεριφορά τους, τις συνήθειες τους. θα διαπιστώσετε ότι, παρά το ότι ήταν υποχρεωμένα να γραφειοκρατικοποιηθούν, παρά το ότι η διαδικασία αυτή βρισκόταν σε εξέλιξη, παρέμεναν βασικά «σαρξ εκ της σαρκός» του λαού. Ήτταν, υπό μια έννοια, αποκομμένοι απ' το λαό, σαν υπάλληλοι που εκτελούσαν κάποιες λειτουργίες καταναγκασμού. Όμως, ως προς τον τρόπο ζωής τους και τις συνήθειες τους διατηρούσαν όλους τους δεσμούς τους με τους εργάτες και τους αγρότες (προσωπικούς, συγγενικούς κ.ά.). Κι αυτό, γιατί μόλις είχαν αναδειχθεί από το εργατικό και αγροτικό τους περιβάλλον. Ήταν υποχρεωμένα να καταναγκάζουν σαν κρατικά στελέχη. Κατανάγκαζαν, όμως, τους δικούς τους ανθρώπους.

Ο Λ. Ντ. Τρότσκι έκανε κριτική στον Στάλιν. Ο Στάλιν πήρε ένα μέρος από το πρόγραμμα του Τρότσκι. Αν ο Τρότσκι έμενε στη χώρα έχοντας την εξουσία, θα ήταν αναγκασμένος, για να κρατήσει τη σοβιετική εξουσία, να ενεργήσει με παρεμφερή τρόπο με αυτόν του Στάλιν. Γιατί εκείνη την περίοδο συνθήκες για την παγκόσμια επανάσταση δεν υπήρχαν.

Σχετικά με τον Τρότσκι αλλά και τον ίδιο τον Λένιν -σε αντιδιαστολή με τον Μαρξ-, θέλω να σημειώσω ότι δεν κατανόησαν σε επαρκή βαθμό την ουσία του γραφειοκρατικού μηχανισμού. Ακόμη κι ο Λένιν όταν επιχειρούσε να αντιπαλέψει τη γραφειοκρατία, σχεδίαζε πράγματα που δεν εξάλειφαν τη γραφειοκρατία. Τα μέτρα που πρότεινε μπορούσαν να καθυστερήσουν για κάποιο διάστημα την αποξένωση της γραφειοκρατίας αλλά, τελικά, η γραφειοκρατία θα έπαιρνε το επάνω χέρι. Η γραφειοκρατία είναι προς το παρόν φαινόμενο που δεν μπορεί να ξεριζωθεί. Πρέπει να έχουμε σοβαρή επίγνωση αυτού του γεγονότος. Να γνωρίζουμε τα αίτια εμφάνισης και ύπαρξης, τις συνθήκες και τους τρόπους άρσης της γραφειοκρατίας, ώστε να την καταπολεμούμε με επιτυχία. Δεν μπορούμε να βάλουμε ανέφικτους στόχους να την εξαλείψουμε, εδώ και τώρα. Χρειάζεται να προσπαθούμε να τη θέτουμε, κατά κάποιον τρόπο, σε υπηρεσία. Να λάβουμε διάφορα μέτρα ώστε να μην αποκτά υπερβολική αυτοτέλεια. Μόνο αυτό μπορούμε να κάνουμε...

Αντιπαραθέτοουν, συχνά, στη γραφειοκρατία την εργατική αυτοδιοίκηση - αυτοδιαχείριση. Ευελπιστούν να καταργήσουν τη γραφειοκρατία με την εργατική αυτοδιαχείριση στα ξεχωριστά εργοστάσια - επιχειρήσεις. Αυτό, τελικά, θα οδηγήσει σε τέτοιον κολλεκτιβίστικο εγωισμό, που θα τα διαλύσει όλα. θα γκρεμίσει την ενότητα της παραγωγής. Πρέπει να ξέρουμε ποιοι άνθρωποι θα εφαρμόσουν την αυτοδιαχείριση. Κάποιοι ξεκινούν από εξιδανικευμένες αντιλήψεις για τους εργάτες. Ας εξηγήσουν γιατί οι Ρώσοι εργάτες είναι υπέρ του καπιταλισμού, γιατί υποστηρίζουν την υφιστάμενη τάξη πραγμάτων; Με ποιον τρόπο οι σημερινοί Ρώσοι εργάτες θα αυτοδιαχειριστούν και θα εφαρμόσουν το σοσιαλισμό; Αν ο εργάτης εργάζεται ακόμη, χάριν του μισθού, τότε θα έχει ιδιοτελείς τάσεις. Πριν ακόμα απ' την «περεστρόικα», είχαμε στη χώρα μας, σύμφωνα με τα στοιχεία της «Πράβντα», περίπου 500.000 «κουβαλητές» (ανθρώπους που έκλεβαν αντικείμενα απ' το χώρο εργασίας τους -σ.τ.μ.). Μπορούν να ισχυριστούν ότι η γραφειοκρατία τους οδήγησε σ' αυτή την κατάσταση. Και το γεγονός ότι οι άνθρωποι εργάζονται χάριν του μισθού και όχι επειδή η εργασία έχει γίνει ανάγκη τους, κι αυτό στη δολιότητα της γραφειοκρατίας οφείλεται;

Σε τέτοιες συνθήκες το διοικητικό σύστημα (που αναπόφευκτα είναι σε ορισμένο βαθμό γραφειοκρατικό) παίζει το ρόλο ενός συνδετικού ιστού των αποκομμένων εγωιστικών συμφερόντων, συμπεριλαμβανομένων και των συλλογικών εγωιστικών συμφερόντων ξεχωριστών ομάδων. Γι' αυτό αντιτίθεται σε κάθε ξεχωριστό εγωιστικό συμφέρον, αν και, ταυτόχρονα, είναι αποξενωμένο από τα συμφέροντα των διοικούντων. Τονίζω και πάλι ότι οι κοινωνικές διαδικασίες είναι αντιφατικές. Κι όμως, τα κομμουνιστικά κόμματα τις προσεγγίζουν εξαιρετικά απλουστευτικά. Χρειάζεται βαθιά θεωρητική κατανόηση τους, αλλιώς οποιαδήποτε επίδραση πάνω τους θα είναι ανέφικτη.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Πώς εξηγείττε την ύπαρξη της παραοοικονομίας στο πλαίσιο μιας σχεδιασμένης οικονομίας;

Β. Β.: Μετά το θάνατο του Στάλιν, στα τέλη της δεκαετίας του '50 -αρχές της δεκαετίας του '60, η ηγεσία της χώρας, στην προσπάθεια να αναπτύξει την οικονομία, άρχισε να προσανατολίζεται σε ειδικούς που στρέφονταν προς τις θεωρίες αστών οικονομολόγων. Αυτό έχει επιπτώσεις στην οικονομική πολιτική. Ανάγεται, πλέον, το κέρδος ως ένας από τους κυριότερους οικονομικούς δείκτες. Ανοίγει, έτσι, διάπλατα ο δρόμος για την παραπέρα ανάπτυξη των εμπορευματικών και χρηματικών σχέσεων. Απ' τη μια, διατηρείται το πλάνο, και μάλιστα ένα πλάνο αυστηρό, που ρυθμίζει μέχρι και τις λεπτομέρειες. Απ' την άλλη, αρχίζει να αποτιμιέται η εργασία με βάση το κέρδος. Αρχίζουν να εμφανίζονται αντίστοιχες σχέσεις στις επιχειρήσεις και μεταξύ των επιχειρήσεων.

Η οικονομία αρχίζει να κάθεται σε δυο καρέκλες. Όσο περνά ο καιρός, διαδίδονται και εμβαθύνουν οι εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις. Μεγαλύτερο ρόλο διαδραματίζει εκ των πραγμάτων ο δείκτης του κέρδους. Όλο και πιο πολύ οι δυο καρέκλες αποκλίνουν. Αυτή είναι η βάση πάνω στην οποία εμφανίστηκε η παραοικονομία, η οποία παρέμεινε σκιώδης (πρόσφατα θεσμοθετήθηκε και νομιμοποιήθηκε). Στη συνέχεια, οι εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις άρχισαν να αναγνωρίζονται ως κύριες και το πλάνο να υποβαθμίζεται και να καταργείται.

Το δύσκολο εερώτημα εδώ είναι: Γιατί κατέλληξαν εκεί, γιατί στα τέλη της δεκαετίας του '50 - αρχές της δεκαετίας του '60 άρχισαν να υιοθετούν αστικές συνταγές για την επίλυση των δικών μας σοσιαλιστικών προβλημάτων; Αυτό είναι το πιο πε-ρίπλοκο ζήτημα, το ζήτημα του αντικειμενικού παράγοντα. Όσα προαναφέραμε σχετικά με τα μέτρα που έλαβε η ηγεσία είναι ο υποκειμενικός παράγοντας.

Φυσικά ο ρόόλος του υποκειμενικού παράγοντα δεν είναι αμελητέος. Το μίσος, λόγου χάρη, του Χρουτσόφ για τον Στάλιν έπαιξε το ρόλο του. Το μίσος αυτό είχε προκληθεί και από προσωπικούς λόγους, θα γνωρίζετε, βέβαια, ότι ο γιος του Χρουτσόφ πολέμησε, αιχμαλωτίστηκε και μετά την απελευθέρωση του από τους φασίστες, εκτελέστηκε. Ουσιαστικά ο Στάλιν αρνήθηκε να του δώσει χάρη. Εκτός αυτού, ο Στάλιν με το δεσποτικό του χαρακτήρα ταπείνωνε τους ανθρώπους του περιβάλλοντος του, συμπεριλαμβανομένου και του Χρουτσόφ. Είναι γνωστό ότι τον υποχρέωναν να χορεύει γκοπάκ (ουκρανικός χορός -σ.τ.μ.) προφανώς ακόμα και όταν δεν ήθελε. Τον ανάγκαζαν σε ορισμένες περιπτώσεις να παίζει το ρόλο του γελωτοποιού. Ο υποκειμενικός παράγοντας έπαιξε, αντίστοιχα, το ρόλο του και στο χαρακτήρα που έλαβε η κριτική κατά του Στάλιν, όταν στην ηγεσία του κόμματος και του κράτους βρισκόταν ο Χρουτσόφ.

Αρχικά, στηην προσωπολατρία η κριτική ασκκούνταν γενικά με εγκράτεια. Στη συνέχεια, όμως, έχοντας μια διορατικότερη οπτική, κι αν έχουμε γνώμονα την επιθυμία διατήρησης και ανάπτυξης του σοσιαλιστικού καθεστώτος στη χώρα μας, διαπιστώνουμε ότι η τροπή που πήραν οι αποκαλύψεις και η κριτική που ασκούσε ο Χρουτσόφ ήταν επιζήμιες. Η αμαύρωση συνολικά της προηγούμενης περιόδου άρχισε με τον Χρουτσόφ. Αυτός έδωσε το βασικό ιδεολογικό όπλο στους μετέπειτα «περεστροϊκούς» και «μεταπερεστροϊκούς»: την υπερβολή αναφορικά με τις διώξεις.

Η εκτίμηση των διώξεων πρέπει να γίνεται με αντικειμενικό-ιστορικό τρόπο. Διεξαγόταν ένας σκληρός ταξικός αγώνας, αντικειμενικά αναγκαίος, λόγω του ανταγωνισμού συμφερόντων. Ενός ανταγωνισμού που συνδεόταν με την περίοδο της κολλεκτιβοποίησης και εκβιομηχάνισης. Ο αγώνας αυτός της σοβιετικής εξουσίας κατευθυνόταν γενικά εναντίον του ταξικού αντίπαλου.

Παρενθετικά, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι, όπως αποδεικνύεται, διώξεις είχαν υποστεί οι οικογένειες των κύριων πρωταγωνιστών της σημερινής αντεπανάστασης (του Γκορμπατσόφ, του Γέλτσιν, του Ρίμπκιν κ.ά.). Κρίνοντας απ' τη συμπεριφορά αυτών των προσώπων, κατά πάσα πιθανότητα <τα διωχθέντα μέλη των οικογενειών τους ήταν κουλάκοι.

Ο υποκειμενικός παράγοντας, λοιπόν, έπαιξε μεγάλο ρόλο, δεδομένου μάλιστα του αυστηρά συγκεντρωτικού χαρακτήρα διάρθρωσης και οργάνωσης της κοινωνίας μας. Όσο αυστηρότερη είναι η συγκεντροποίηση τόσο μεγαλύτερος είναι ο ρόλος των ηγετών και των προσωπικών τους ιδιοτήτων. Παρ' όλα αυτά, το κύριο και το βαθύτερο ζήτημα είναι οι λόγοι που οδήγησαν σε αυτή τη στροφή.

Επισημαίνω επιγραμματικά ότι βαθμιαία η αανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της χώρας περνούσε από το στάδιο της εκτατικής ανάπτυξης στο στάδιο της εντατικής ανάπτυξης, και μάλιστα στις συνθήκες της προϋπάρχουσας αυστηρής συγκεντροποίησης. Δεν θα επεκταθώ στο μηχανισμό αυτής της μετάβασης, ελπίζοντας ότι θα αναφερθώ σύντομα εκτενέστερα με μια μελέτη πάνω σ' αυτό.

Επισημαίνω,, επίσης, ότι ούτε ένα απ' τα κομμουνιστικά κόμματα δεν ανακαλύπτει τις αντικειμενικές νομοτέλειες ανάπτυξης της χώρας. Δεν προσεγγίζει την ανάπτυξη, όπως έλεγε ο Μαρξ, ως φυσικό-ιστορική διαδικασία. Η προσέγγιση αυτή δεν απορρίπτει το ρόλο των ανθρώπων στην ιστορία, διότι οι φυσικο-ιστορικές νομοτέλειες σχηματίζονται ως συνισταμένη των ενεργειών των μαζών, των ανθρώπων. Κι εδώ θέλω να διευκρινίσω κάτι που προανέφερα. Φυσικά, οι μάζες δούλευαν για το μισθό, όμως υπήρχε συνάμα μεγάλος ενθουσιασμός. Το ένα δεν αναιρεί το άλλο. Ο άνθρωπος είναι περίπλοκο ον, στο οποίο συνυπάρχουν αλληλοσυγκρουόμενες πλευρές.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Εννοείτε, δδηλαδή, ότι η μετάβαση αππό το εκτατικό στάδιο ανάπτυξης στο εντατικό είχε επακόλουθο την αναντιστοιχία του προηγουμένου τρόπου σχεδιοποίησης και του προηγουμένου πλάνου με τις ανάγκες της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων;

Β. Β.: Ναι, οι προηγούμενοι τρόποι σχεδιοποίησης γίνονταν διαρκώς όλο και πιο αναποτελεσματικοί. Φανταστείτε ότι η παραγωγή είχε σχεδιαστεί, π.χ., για ένα εργοστάσιο ή για ένα πανεπιστήμιο, και υστέρα από λίγο χρόνο έχουμε να κάνουμε όχι με ένα, αλλά με χιλιάδες εργοστάσια. Και μάλιστα με επιχειρήσεις που έχουν διαφορετικούς παραγωγικούς προσανατολισμούς και παράγουν εκατομμύρια προϊόντα. Ο υπολογισμός όλων αυτών των στοιχείων απ' το κέντρο γίνεται ανέφικτος. Τα διαρκώς αυξανόμενα οικονομικά μεγέθη ήταν αδύνατο να υπολογιστούν με τα διαθέσιμα τεχνικά μέσα. Στο παρελθόν, όταν η οικονομία ήταν ανεπαρκώς αναπτυγμένη, όταν η κλίμακα της βιομηχανίας ήταν σχετικά περιορισμένη, ο υπολογισμός αυτός, λίγο - πολύ, καλώς ή κακώς -κατά τη γνώμη μου, μάλλον καλώς-, μπορούσε να πραγματοποιηθεί.

Τι να κάνουν, λοιπόν, με αυτά τα κολοσσιαία μεγέθη; Δύο εναλλακτικές λύσεις υπήρχαν, ή να «εισαχθούν» οι σχέσεις της αγοράς, ώστε η αγορά να ρυθμίσει έστω αυθόρμητα την παραγωγή -η αγορά έχει αυτή τη δυνατότητα- ή να αλλάξει κατά κάποιον τρόπο η σχεδιοποίηση. Πώς να αλλάξουν, όμως, το πλάνο; Υπήρχε η συνήθεια στα παλιά. Βλέέπετε, στη χώρα μας, η «επιστήμη» ήταν απολογητική του υπάρχοντος.. Δεν υπήρχε πολιτική οικονομία τουυ σοσιαλισμού. Κι αυτό τη στιγμή ππου αντιμετωπίζαμε μια κατάσταση πρωτόγνωρη για την ανθρωπότητα.

Και να που τώρα μερικοί κομμουνιστές προτείνουν να ακολουθήσουμε την παλιά σταλινική μέθοδο, με τους σταλινικούς τρόπους, αγνοώντας ότι δεν μπορούμε να γυρίσουμε στα σταλινικά χρόνια.

Αυτή είναι η μια πλευρά και αφορά τον όγκο της παραγωγής. Υπήρχαν κι άλλες πλευρές που αφορούν την ουσία των εσωτερικών σχέσεων αυτών των διαδικασιών, αυτών των σταδίων. Το πιο εύκολο ήταν να στραφούν στην αστική πολιτική οικονομία, αφού δεν έβλεπαν άλλη διέξοδο. Δύο λύσεις έβλεπαν: ή να συνεχίσουν όπως πριν (πράγμα αδύνατο) ή να στραφούν στην αγορά. Ο σημερινοί σταλινικοί κρίνουν εξ αποστάσεως, όπως η οικονομολόγος Τ. Μ. Χαμπάροβα... Εδώ, όμως, υπάρχει πρόβλημα. Ένα πρόβλημα περίπλοκο, που δεν μπορεί να διευθετηθεί με τους τρόπους του παρελθόντος. Και πάλι επιστρέφουμε στη θεωρία. Δεν μπορούμε μέσω παλιών οδών να λύσουμε προβλήματα της πολιτικής οικονομίας του σοσιαλισμού. Μπορούμε, βέβαια, να λογομαχούμε ατέλειωτα, πάνω στο δίλημμα πλάνο ή αγορά. Όμως, αν δε γνωρίζουμε πώς να πραγματοποιήσουμε το πλάνο κατά την περίοδο της εντατικής ανάπτυξης, οι λογομαχίες αυτές δε θα έχουν καμιά σημασία για την υλοποίηση των ιδεών εκείνων που προασπίζονται το πλάνο. Σ' αυτό, μεταξύ άλλων (μια και είναι απ' τις σημαντικότερες πτυχές), έγκειται και το ότι κανένα απ' τα υπάρχοντα κομμουνιστικά κόμματα δεν ικανοποιεί τις σύγχρονες απαιτήσεις. Ας υποθέσουμε ότι οι κομμουνιστές στη χώρα μαας πήραν την εξουσία. Αν ενεργήσουμε όπως ενεργούσαμε παλιότερα, θα οδηγηθούμε στην ίδια κατάσταση, θα εξευτελιστούμε άλλη μια φορά.

Βλέπουμε, λλοιπόν, ότι είναι απαραίτητη η πολιτική οικονομολογία του σοσιαλισμού. Είναι αναγκαία η συγκεκριμένη μελέτη όλων εκείνων των διαδικασιών (προπαντός των αντικειμενικών) που οδήγησαν στη σημερινή κατάσταση της κοινωνίας. Αναφερθήκαμε στη χώρα μας. Αλλά η επεξεργασία των θεωρητικών ζητημάτων, της θεωρητικής προβληματικής, είναι ένα ζητούμενο ευρύτερο και περιπλοκότερο. Τι πρέπει να κάνει το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα; Να τα αφήσουμε όλα όπως ήταν στο παρελθόν; Να αποκαταστήσουμε αυτό που υπήρχε στο παρελθόν; θα είναι μάταιο, θα είναι μάταιο γιατί άλλαξαν οι συνθήκες. Πώς ενεργούν, όμως; Σαν να μην έγινε τίποτα. Στον καιρό τους, οι Βουρβώνοι στάθηκαν ανίκανοι να αντλήσουν το παραμικρό δίδαγμα για την εποχή. Στις μέρες μας, οι κομμουνιστές δείχνουν σχεδόν ανεπίδεκτοι μαθήσεως.

30/4/1994