ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ Νο 48, 1994
Η
προσωπικότητα
Προσωπικότητα είναι το
ανθρώπινο άτομο από την σκοπιά των κοινωνικών ιδιοτήτων του οι οποίες
διαμορφώνονται μέσα στην διαδικασία ιστορικά συγκεκριμένων ειδών δραστηριότητας
και κοινωνικών σχέσεων. "... η ουσία της "επί μέρους προσωπικότητας"
- έγραφε ο Μαρξ - δεν είναι η γενειάδα της, το αίμα της, η αφηρημένη φυσική της
υφή, αλλά αντίθετα η κοινωνική της ιδιότητα..." (βλ. κριτική της Εγελιανής
φιλοσοφίας του κράτους και του δικαίου, σχόλιο επί της παρ. 277 του Χέγκελ ελλ.
εκδ. Παπαζήσης σελ. 54).
Παρά το γεγονός ότι οι
βιολογικές ιδιαιτερότητες της προσωπικότητας απαρτίζουν την βιολογική της βάση,
καθοριστικοί παράγοντες της ανάπτυξής της (το ουσιώδες θεμέλιo της) δεν είναι οι
φυσικές ιδιότητές της (π.χ. ο μεν είτε ο δε τύπος ανώτερης νευρικής
λειτουργίας) αλλά ιδιότητες κοινωνικής σημασίας (απόψεις, ικανότητες, ανάγκες,
συμφέροντα, ηθικές πεποιθήσεις κ.λ,π.).
Η προσωπικότητα συνιστά
ένα δυναμικό σχετικά σταθερό σύστημα - ολότητα διανοητικών,
κοινωνικο-πολιτισμικών και ηθικών - βουλητικών ιδιοτήτων του ανθρώπου, οι
οποίες εκφράζονται στις ατομικές ιδιαιτερότητες της συνείδησης και της δραστηριότητάς
του. Η προσωπικότητα αποτελεί μια διαλεκτική ενότητα γενικού (κοινωνικού τυπικού),
ειδικού (ταξικού, εθνικού κ.λ.π.) και μοναδικού (ατομικού).
Στις εκάστοτε
συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες η προσωπικότητα προβάλλει ως ολότητα
προσδιοριζόμενη από ορισμένο κοινωνικό σύστημα. Προσωπικότητα είναι η ενεργός
πραγματικότητα (-Wirklichkeit, η ενότητα της ύπαρξης, ουσίας και
φαινομένου - Σ.τ.μ.) του ατόμου ως κοινωνικού φαινομένου και ως υποκειμένου το
οποίο αυτοπραγματώνεται σε διάφορα είδη κοινωνικής επικοινωνίας και πράξης. Οι
κοινωνικές ιδιότητες της προσωπικότητας εκδηλώνονται στις πράξεις, στην διαγωγή
και στις σχέσεις της, προς τους άλλους ανθρώπους. Από αυτά τα εξωτερικά
εκδηλούμενα διαβήματα μπορούμε σε ορισμένο βαθμό να κρίνουμε αναφορικά με τον
εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου τις πνευματικές και ηθικές ιδιότητές του (θετικές
και αρνητικές). Το γεγονός αυτό μας παρέχει τη δυνατότητα όχι μόνο να
διαγνώσουμε αντικειμενικά τις κοινωνικές ιδιότητες της προσωπικότητας, αλλά και
να επιδράσουμε στην διαμόρφωση αυτών των ιδιοτήτων. Η διάγνωση της διάρθρωοης
της προσωπικότητας επιτυγχάνεται τόσο στο γενικό θεωρητικό πεδίο 6σο και στο
πεδίο των εμπειρικών ερευνών των μεν είτε των δε πτυχών αυτής της διάρθρωσης από
διάφορες επιστήμες (βιολογία, ψυχολογία, φυσιολογία, κοινωνιολογία παιδαγωγική
κ.ά).
Η καθοριστική επίδραση
κοινωνικών και φυσικών παραγόντων στη διαμόρφωση και ανάπτυξη της προσωπικότητας
πραγματοποιείται μέσω της υποκειμενικότητας, ο υποκειμενικός της κόσμος, δεν
είναι το αποτέλεσμα μιας μηχανικής ένταξης στη συνείδησή της πολύμορφων
εξωτερικών επιδράσεων, αλλά το επιστέγασμα της εσωτερικής λειτουργίας της ίδιας
της προσωπικότητας, στην διαδικασία της οποίας το εξωτερικό, περνώντας διαμέσου
της υποκειμενικότητας της προσωπικότητας, επεξεργάζεται, αφομοιώνεται και
χρησιμοποιείται από αυτήν στην πρακτική δραστηριότητα. Το κατ' αυτό τον τρόπο
συγκροτούμενο σύστημα των καλλιεργημένων από την παιδεία και των αυτοτελών
ανεπτυγμένων από το άτομο κοινωνικών ιδιοτήτων, εκδηλώνεται με υποκειμενική
μορφή (ιδέες, αξίες, συμφέροντα, ενδιαφέροντα, κατεύθυνση κ.λ.π.) η οποία
[μορφή] αντανακλά την αλληλεπίδραση της προσωπικότητας με τον αντικειμενικό κόσμο
που την περιβάλλει.
Το άτομο αποκτά την
δυνατότητα να ασκεί κατά το μάλλον ή ήττον επίδραση στους παράγοντες της
ανάπτυξης του σε συνάρτηση με τον χαρακτήρα των κοινωνικών σχέσεων, με το
επίπεδο των γνώσεων και την δύναμη της βούλησής του. Η έννοια "προσωπικότητα"
χαρακτηρίζει τον άνθρωπο ως ενεργό υποκείμενο των κοινωνικών σχέσεων. Ταυτόχρονα
ο κάθε άνθρωπος δεν είναι μόνο υποκείμενο αλλά και αντικείμενο της δραστηριότητας,
ένα σύνολο λειτουργιών, τις οποίες αυτός εκπληρώνει λόγω του διαμορφωμένου
καταμερισμού εργασίας, και της ένταξής του στην μεν είτε στην δε τάξη είτε
κοινωνική ομάδα, με την ιδεολογία και την ψυχολογία τους.
0 χαρακτήρας της
κοσμοθεώρισης της προσωπικότητας η οποία διαμορφώνεται από τον κοινωνικό
περίγυρο, την μόρφωση και την αυτομόρφωση αποτελεί μιαν από τις σημαντικότερες
ιδιότητές της, τον "κορμό" της. Η κοσμοθεώριση της προσωπικότητας
προσδιορίζει σε σημαντικό βαθμό την κατεύθυνση και τις ιδιαιτερότητες όλων των
κοινωνικής σημασίας αποφάσεων και ενεργειών της.
Η κοινωνική διάρθρωση
της προσωπικότητας διαμορφώνεται και στην παραγωγική, αλλά και στην
εξωπαραγωγική σφαίρα, μ' άλλα λόγια τόσο στο πεδίο της εργασίας όσο και στο
πεδίο της κοινωνικής δραστηριότητας, της οικογένειας και της καθημερινής
διαβίωσης. Ο βαθμός ανάπτυξης της προσωπικότητας εξαρτάται ευθέως από τον
πλούτο των πραγματικών κοινωνικών σχέσεων στις οποίες έχει ενταχθεί. Οι
ποιοτικές μεταβολές στην ανάπτυξη της προσωπικότητας καθορίζονται από τις
μεταβολές του τύπου των κοινωνικών σχέσεων. Σε αυτή τη νομοτέλεια στηρίζονται
οι επεξεργασίες τυπολογίας της προσωπικότητας.
Στις ταξικές
ανταγωνιστικές κοινωνίες η ανάπτυξη της προσωπικότητας πραγματοποιείται
αντιφατικά. Σε συνθήκες ανταγωνιστικού καταμερισμού εργασίας η εργασία
αλλοτριώνεται και η προσωπικότητα υποτάσσεται σε "εξωτερικές"
σχέσεις. Στην διαδικασία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού
δημιουργούνται οι απαραίτητοι όροι για την ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας.
Από το: Fίlosofskί
Slovar, εκδ. 5η, Μ. 1986, σελ. 238-239.
Μετάφραση: Δ. Πατέλης. 97