ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΣΣΔ. Μέρος πρώτο

Μέρος πρώτο

Θεωρίες για την κοινωνική φύση του σοβιετικού καθεστώτος

Μπορεί να διώξει κανείς τον τσάρο, να διώξει τους τσιφλικάδες,

να διώξει τους καπιταλιστές . Αυτό εμείς το κάναμε. Όμως δεν μπορείς

«να διώξεις» τη γραφειοκρατία σε μια αγροτική χώρα, δε μπορείς «να

την εξαλείψεις από το πρόσωπο της γης». Μπορείς μόνο με μια αργή,

επίμονη δουλειά να τη μειώσεις.

Β.Ι.Λένιν

Κεφάλαιο 1

Οι απόψεις του Λ.Τρότσκι για τη σοβιετική γραφειοκρατία και την κοινωνική φύση της ΕΣΣΔ

· Τα αίτια του γραφειοκρατικού φαινομένου.

Ο Λ.Τρότσκι αφιέρωσε ένα μεγάλο μέρος του έργου του, κυρίως μετά τη φυγή του από την ΕΣΣΔ, στην προσπάθεια να αποκαλύψει και να καταγγείλει το «γεγονός» πως μετά τη νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης η εξουσία στο σοβιετικό κράτος πέρασε, σταδιακά, στα χέρια ενός ιδιαίτερου κοινωνικού στρώματος, της γραφειοκρατίας, η οποία, ως μια νέα καταπιεστική κάστα, άρχισε να υπονομεύει τις κοινωνικές κατακτήσεις της εργατικής τάξης και να ανοίγει το δρόμο στην αντεπανάσταση. Μάλιστα, η θεωρητική κριτική της σοβιετικής γραφειοκρατίας συνοδεύτηκε στη ζωή του Λ.Τρότσκι από τη μαχητική αντιπαράθεση μαζί της με στόχο την πολιτική της ανατροπή.

Σημαντική για την κατανόηση των απόψεων του Λ.Τρότσκι και του τρόπου με τον οποίο αυτός πραγματεύεται το παραπάνω πρόβλημα είναι η εξέταση των ορισμών του φαινομένου και των αιτίων εμφάνισής του που ο ίδιος προβάλλει. Όπως, λοιπόν, ισχυρίζεται ο Λ.Τρότσκι «Η βάση της γραφειοκρατικής κυριαρχίας είναι η φτώχεια της κοινωνίας σε αντικείμενα κατανάλωσης, με αποτέλεσμα τον αγώνα του καθένα ενάντια σε όλους. Όταν υπάρχουν αρκετά αγαθά σε ένα κατάστημα, οι αγοραστές μπορούν να έρθουν όποτε θέλουν. Όταν υπάρχουν λίγα αγαθά, οι αγοραστές αναγκάζονται να κάνουν ουρά. Όταν οι ουρές είναι πολύ μακριές, είναι αναγκαίο να διοριστεί ένας αστυφύλακας για να κρατάει την τάξη. Αυτή είναι η αφετηρία της εξουσίας της σοβιετικής γραφειοκρατίας. Αυτή “ξέρει” ποιος πρέπει να πάρει κάτι και ποιος πρέπει να περιμένει.»1. Επίσης, σ’ ένα άλλο σημείο ο Λ.Τρότσκι αναφέρει: «Όχι μονάχα ένας μαρξιστής, άλλα οποιοσδήποτε ρεαλιστής πολιτικός στοχαστής θα έπρεπε να καταλαβαίνει πως η ίδια η αναγκαιότητα να “ενισχυθεί” η διχτατορία -δηλαδή, η κυβερνητική καταπίεση -δε δείχνει το θρίαμβο μιας αταξικής αρμονίας, αλλά την ανάπτυξη νέων κοινωνικών ανταγωνισμών. Τι βρίσκεται πίσω από όλα αυτά; Η έλλειψη μέσων συντήρησης που είναι αποτέλεσμα της χαμηλής παραγωγικότητας της εργασίας.»2.Έτσι, λοιπόν, ο ρόλος της γραφειοκρατίας ανάγεται σε αυτόν του αστυφύλακα - ρυθμιστή της διανομής του παραγόμενου προϊόντος, ο οποίος (αστυφύλακας) εμφανίζεται εξαιτίας της «φτώχειας της κοινωνίας σε είδη κατανάλωσης».

Οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η έλλειψη της απαραίτητης ποσότητας αγαθών για την ικανοποίηση των αναγκών του ανθρώπου αποτελεί, γενικά, αίτιο κοινωνικού ανταγωνισμού. Οι νικητές του ανταγωνισμού επιβάλλουν, μέσω ενός μηχανισμού εξουσίας, στους νικημένους μια τέτοια διανομή του κοινωνικού προϊόντος που να εξυπηρετεί τα συμφέροντά τους. Ο κρατικός –γραφειοκρατικός μηχανισμός διοίκησης της κοινωνίας καλείται να ελέγξει τις ταξικές αντιθέσεις με τέτοιο τρόπο ώστε να μην απειληθεί το κυρίαρχο καθεστώς.

Στο βαθμό που η ύπαρξη συγκρουόμενων συμφερόντων στην ΕΣΣΔ συνδεόταν με την έλλειψη απαραίτητης ποσότητας αγαθών, μπορούμε να θεωρήσουμε την έλλειψη αυτή αίτιο του γραφειοκρατικού φαινομένου, από τη στιγμή που η γραφειοκρατία καλούταν να υπερασπίσει ως «αστυφύλακας» το σοβιετικό καθεστώς, ελέγχοντας τις κοινωνικές συγκρούσεις και τις φυγόκεντρες δυνάμεις.

Είναι όμως αρκετή η διαπίστωση αυτή του Λ.Τρότσκι για να εξηγήσει την εμφάνιση, τη θέση και το ρόλο της γραφειοκρατίας σ’ ένα σοσιαλιστικό ή, εν πάση περιπτώσει, μη καπιταλιστικό - εργατικό καθεστώς όπως αυτό της ΕΣΣΔ; Κατηγορηματικά όχι! Η έλλειψη ή η αφθονία καταναλωτικών αγαθών είναι πρώτα απ’ όλα σχετικά μεγέθη, στα πλαίσια βέβαια ενός κατώτατου και ανώτατου βιολογικού ορίου ικανοποίησης των ανθρώπινων αναγκών. Η ποσότητα των αγαθών που σε μια ιστορική βαθμίδα και κοινωνικό σχηματισμό μπορεί να θεωρείται αφθονία σε μια άλλη μπορεί να θεωρείται έλλειψη .Με βάση λοιπόν αυτό το κριτήριο δεν μπορούμε να ερμηνεύσουμε τις συγκεκριμένες, ιστορικά προσδιορισμένες κοινωνικοοικονομικές αντιθέσεις της σοβιετικής κοινωνίας που γέννησαν και αναπαρήγαγαν το γραφειοκρατικό φαινόμενο.

Η έλλειψη αγαθών και γενικά ο όγκος του παραγόμενου προϊόντος δεν μας δίνει καμία απολύτως πληροφορία για τον τρόπο διανομής και ιδιοποίησής του. Το μερίδιο κάθε ανθρώπου, μικρό ή μεγάλο, στο παραγόμενο προϊόν, όπως και η σχέση του με τα αποτελέσματα της παραγω [P1] γικής διαδικασίας εν γένει, καθορίζονται από τις αναγκαίες σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους ως προς τον καταμερισμό των όρων παραγωγής (των μέσων παραγωγής, της εργασιακής δύναμης), καθορίζονται, δηλαδή, από τις σχέσεις παραγωγής.Οι τελευταίες και πρωτίστως οι σχέσεις ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής είναι αυτές που καθορίζουν τον τρόπο ιδιοποίησης του παραγόμενου προϊόντος και όχι κάποιος, αγνώστου προέλευσης, υπεράνω κοινωνικών στρωμάτων και σχέσεων διαιτητής, όπως, εν προκειμένω, θεωρείται η γραφειοκρατία.Και αν ακόμα δεχθούμε πως η γραφειοκρατία παίζει αποφασιστικό ρόλο στη διανομή του παραγόμενου προϊόντος, τότε τα αίτια του ρόλου αυτού πρέπει να αναζητηθούν στη θέση της γραφειοκρατίας μέσα στην παραγωγική διαδικασία, στις ίδιες τις σχέσεις παραγωγής-ιδιοκτησίας και όχι στην ποσότητα των καταναλωτικών αγαθών. Η αναγωγή των αιτίων των κοινωνικών φαινομένων σε ποσοτικούς παράγοντες αποκαλύπτει, κατά τη γνώμη μας, ένα λανθάνοντα εμπειρισμό στη σκέψη του Λ.Τρότσκι.

Ενδεικτική αυτού του εμπειρισμού είναι και η άποψη του Λ.Τρότσκι πως οι αντιφάσεις της σοβιετικής κοινωνίας, από τις οποίες άλλωστε απορρέει και το φαινόμενο της γραφειοκρατίας, βρίσκονται στη σφαίρα της διανομής και κυρίως της κατανάλωσης των προϊόντων, στο επίπεδο δηλαδή της ικανοποίησης των βιολογικών -βιοτικών αναγκών του ανθρώπου. Όπως ο ίδιος υποστηρίζει «Η δικαίωση για την ύπαρξη του σοβιετικού κράτους σαν μηχανισμού καταπίεσης βρίσκεται στο γεγονός ότι η σημερινή μεταβατική δομή είναι ακόμα γεμάτη από κοινωνικές αντιφάσεις, που στη σφαίρα της κατανάλωσης -που είναι πιο κοντά και την αισθάνονται πιο πολύ όλοι- είναι εξαιρετικά τεταμένες, και απειλούν πάντα να απλωθούν στη σφαίρα της παραγωγής»3. Είναι λοιπόν οι αντιφάσεις της κατανάλωσης αυτές που τείνουν να απλωθούν και να επηρεάσουν την παραγωγή και όχι το αντίστροφο. Ο Λ.Τρότσκι διαισθάνεται, βέβαια, ότι η πραγμάτευση του φαινομένου της γραφειοκρατίας αποκλειστικά στα πλαίσια της διανομής -κατανάλωσης του προϊόντος είναι θεωρητικά επισφαλής. Προσπαθώντας να απολογηθεί για την μη ενασχόλησή του με τις σχέσεις παραγωγής διατείνεται πως «Οι επιπόλαιοι “θεωρητικοί” μπορούν, βέβαια, να παρηγορούν τον εαυτό τους, τονίζοντας ότι η διανομή του πλούτου είναι ένας δευτερεύων παράγοντας σε σχέση με την παραγωγή του. Ωστόσο, η διαλεκτική της αλληλεπίδρασης διατηρεί εδώ όλη τη δύναμή της.»4.

Εμείς από την πλευρά μας θα θέλαμε να παρατηρήσουμε ότι η διανομή του πλούτου δεν αποτελεί απλά ένα δευτερεύοντα παράγοντα σε σχέση με την παραγωγή του αλλά καθορίζεται από την παραγωγή, από τον καταμερισμό εργασίας. Η οποιαδήποτε αλληλεπίδραση παραγωγής -διανομής μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο εφόσον και στο βαθμό που διακρίνεται ο τρόπος με τον οποίο η παραγωγή του κοινωνικού προϊόντος καθορίζει την διανομή το. Σύμφωνα δε με μια μαρξική επισήμανση «Η κάθε φορά διανομή των μέσων κατανάλωσης είναι μονάχα συνέπεια της διανομής των ίδιων των όρων παραγωγής. Αυτή πάλι η διανομή εκφράζει το χαρακτήρα του ίδιου του τρόπου παραγωγής…Ο χυδαίος σοσιαλισμός (κι απ’ αυτόν πάλι ένα μέρος από τους δημοκράτες) κληρονόμησε από τους αστούς οικονομολόγους την αντίληψη να θεωρεί και να χειρίζεται τη διανομή ανεξάρτητα απ’ τον τρόπο παραγωγής, και έτσι να παρουσιάζει το σοσιαλισμό σαν να περιστρέφεται κυρίως γύρω από τη διανομή»5.

Θα ήμασταν όμως άδικοι απέναντι στον Λ.Τρότσκι αν δεν υπογραμμίζαμε την προσπάθειά του να διακρίνει πίσω από το γραφειοκρατικό φαινόμενο βαθύτερα κοινωνικά αίτια, τα οποία εδράζονται σ’ ένα πλέγμα κοινωνικών αντιφάσεων. Παρά, βέβαια, το γεγονός ότι ο Λ.Τρότσκι δεν ασχολείται με τη συστηματική μελέτη αυτών των αντιφάσεων στη σφαίρα της παραγωγής, παραδέχεται γενικά, και αυτό έχει μεγάλη μεθοδολογική σημασία, ότι «Ο σοβιετικός…γραφειοκρατισμός είναι το προϊόν των κοινωνικών αντιφάσεων ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αγροτιά …Ανάμεσα στις διάφορες ομάδες της αγροτιάς. Ανάμεσα στα διάφορα στρώματα της εργατικής τάξης. Ανάμεσα στις διάφορες ομάδες καταναλωτών. Και, τελικά, ανάμεσα στο σοβιετικό κράτος σαν όλο και τον καπιταλιστικό του περίγυρο.»6.Η σημασία αυτής της παραδοχής έγκειται στο γεγονός πως το γραφειοκρατικό φαινόμενο παρουσιάζεται ως ετεροκαθοριζόμενο από μια κοινωνική διαστρωμάτωση, η οποία μας παραπέμπει, αντικειμενικά, (χωρίς όμως αυτό να δηλώνεται, αλλά ούτε, μάλλον, και να συνειδητοποιείται από τον Λ.Τρότσκι) στο πρόβλημα του υποδουλωτικού κοινωνικού καταμερισμού εργασίας. Διότι οι αναφερθείσες αντιθέσεις (μεταξύ πόλης και χωριού, μεταξύ προλεταριάτου και αγροτιάς κ.λ.π.), είναι πρωτίστως αντιθέσεις που απορρέουν από τη θέση διαφορετικών κοινωνικών ομάδων -του προλεταριάτου, των αγροτών - αλλά και των υποομάδων τους στην εργασιακή διαδικασία, στην υλική παραγωγή. Μεθοδολογικά αυτή η παραδοχή προσανατολίζει τη διερεύνηση των αιτίων του γραφειοκρατικού φαινομένου σε ένα πεδίο βαθύτερων- νομοτελειακών, κοινωνικο-οικονομικών σχέσεων, οι οποίες διέπουν την κοινωνική ζωή, και αποτρέπει την αναγωγή του σε τυχαίους και υποκειμενικούς παράγοντες.

Πρέπει, επίσης, να επισημάνουμε ότι η θεώρηση της γραφειοκρατίας ως προϊόντος κοινωνικών αντιφάσεων συναρτά την προοπτική αντιμετώπισης και εξάλειψης του γραφειοκρατικού φαινομένου από την επίλυση - άρση των αντιφάσεων αυτών. Από τον άμεσο, δηλαδή, στόχο καταπολέμησης της γραφειοκρατίας μεταφερόμαστε στην προβληματική της εξάλειψης των αιτίων που τη γεννούν, τα οποία βρίσκονται έξω και πέρα από τα πλαίσια της γραφειοκρατικής εξουσίας.

Δεν παραμένει όμως συνεπής ο Λ.Τρότσκι προς τις παραπάνω απόψεις του. Συχνά συναντάμε στα έργα του ισχυρισμούς που αποδίδουν τη γραφειοκρατικοποίηση του σοβιετικού καθεστώτος στην κόπωση των μαζών από τους σκληρούς αγώνες της Οκτωβριανής Επανάστασης και του εμφυλίου πολέμου. Κατά μια εκδοχή των ισχυρισμών αυτών «Η γραφειοκρατικοποίηση του σοβιετικού κράτους ήταν … επακόλουθο της “ανικανότητας” του προλεταριάτου να ρυθμίσει μόνο του την κοινωνία με δημοκρατικά μέσα»7. Επίσης, απορρίπτοντας την ιδέα ότι η γραφειοκρατία αντλεί τη δύναμή της από τον εαυτό της ο Λ.Τρότσκι ανακαλύπτει την πηγή της δύναμης αυτής «στην απογοήτευση των μαζών, στο γεγονός ότι τους λείπει μια καινούρια προοπτική»8. Από τα προηγούμενα συνάγεται το συμπέρασμα ότι το φαινόμενο της γραφειοκρατίας στο σοβιετικό καθεστώς, η εμφάνισή του ή όχι, αποτελούν συνάρτηση της ψυχικής διάθεσης και της πολιτικής συμπεριφοράς των λαϊκών μαζών, της ύπαρξης ή απουσίας στο προλεταριάτο επαρκούς πολιτικής ετοιμότητας, βούλησης, σθένους.

Τι συμβαίνει όμως στην προκειμένη περίπτωση με τις προαναφερθείσες αντιφάσεις που, κατά τον Λ.Τρότσκι, γεννούν τη γραφειοκρατία; Θα επαρκούσε, άραγε, σ’ εκείνη την ιστορική συγκυρία μια αντιγραφειοκρατική λαϊκή κινητοποίηση για να αντιμετωπισθούν και οι εν λόγω αντιφάσεις; Τα ερωτήματα αυτά μπορούν να τεθούν και με τη μορφή της διάζευξης: το γραφειοκρατικό φαινόμενο στο σοβιετικό καθεστώς είτε είναι απότοκο νομοτελειακών αντιφάσεων, οπότε και η αντιμετώπισή του προϋποθέτει την άρση των αντιφάσεων αυτών και καταλαμβάνει μιαν ολόκληρη περίοδο κοινωνικο-οικονομικών αλλαγών, είτε συνδέεται με υποκειμενικά και τυχαία ως προς την ιστορική νομοτέλεια περιστατικά, οπότε η υπέρβασή του είναι θέμα βούλησης και μπορεί (μπορούσε) να επιτευχθεί ανά πάσα στιγμή.

Ο Λ.Τρότσκι, βέβαια, δεν θέτει αυτά τα ερωτήματα. Ούτε επίσης αντιλαμβάνεται ότι η αιτιολόγηση της γραφειοκρατικοποίησης του σοβιετικού κράτους με την αναφορά στη συμπεριφορά των λαϊκών μαζών σε μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή μας απομακρύνει από την αναζήτηση των αντικειμενικών-νομοτελειακών σχέσεων που διέπουν το φαινόμενο, προς την κατεύθυνση μιας βουλησιαρχικής θεώρησής του. Η παρατήρησή μας αυτή ενισχύεται κι από το γεγονός πως ο Λ.Τρότσκι αποκαλεί τη γραφειοκρατικοποίηση του σοβιετικού καθεστώτος «επεισοδιακή υποτροπή» στην πορεία του επαναστατικού μετασχηματισμού της κοινωνίας9, ενώ παράλληλα πιστεύει πως μια νικηφόρα αντιγραφειοκρατική - πολιτική επανάσταση στην ΕΣΣΔ θα μπορούσε να βάλει τέρμα στην εξουσία της γραφειοκρατίας10.

· Οι υλικές προϋποθέσεις του σοσιαλισμού.

Ο Λ.Τρότσκι, στα πλαίσια της κριτικής που ασκεί στη σοβιετική γραφειοκρατία, απορρίπτει κατηγορηματικά ως ψευδείς και φενακιστικές τις διακηρύξεις των σοβιετικών ηγετών και ιδεολόγων ότι η ΕΣΣΔ εισήλθε πλέον στο στάδιο του σοσιαλισμού. Για να τεκμηριώσει την άποψή του αναφέρεται στην καθυστέρηση της ΕΣΣΔ συγκριτικά με τις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Σύμφωνα, λοιπόν, με τα λεγόμενα του Λ.Τρότσκι «Ο Μαρξισμός ξεκινά από την ανάπτυξη της τεχνικής σαν το θεμελιακό ελατήριο της προόδου, και οικοδομεί το κομμουνιστικό πρόγραμμα πάνω στο δυναμισμό των παραγωγικών δυνάμεων»11. Συνεπώς, «Όταν ο Μαρξ μιλούσε για το κατώτερο στάδιο του κομμουνισμού, εννοούσε, έτσι κι αλλιώς, μια κοινωνία, που από την αρχή βρίσκεται υψηλότερα, σε ότι αφορά την οικονομική της ανάπτυξη, απ’ ότι ο πιό προχωρημένος καπιταλισμός.»12. Εφόσον, όμως, η σύγχρονη του Λ.Τρότσκι ΕΣΣΔ ήταν «σημαντικά φτωχότερη, σ’ ότι αφορά την τεχνική, τον πολιτισμό και τα διάφορα αγαθά της ζωής, από τις καπιταλιστικές χώρες»13 τότε το σοβιετικό καθεστώς, συμπεραίνει ο Λ.Τρότσκι, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί σοσιαλιστικό.

Ο μαρξισμός, βέβαια, ποτέ δεν εξέλαβε την απλή ανάπτυξη της τεχνικής ως «το θεμελιακό ελατήριο της προόδου», παρά θεωρούσε, πάντα, καθοριστικό συντελεστή της ιστορικής εξέλιξης και προόδου τη διαλεκτική αλληλεπίδραση παραγωγικών δυνάμεων -σχέσεων παραγωγής .Η αναγωγή της κοινωνικής προόδου σ’ ένα τεχνικό ντετερμινισμό κάθε άλλο παρά διευκολύνει τον Λ.Τρότσκι στον προσδιορισμό του συγκεκριμένου χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων που θα ήταν συμβατός με τις σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής. Έτσι το μόνο που μας λέει για την υλική βάση του πρώιμου κομμουνισμού είναι ότι αυτή θα πρέπει να υπερέχει της αντίστοιχης του καπιταλισμού. Ο Λ.Τρότσκι όμως δεν μπορεί να παραγνωρίσει το γεγονός πως ο Κ.Μαρξ υποστήριζε το εφικτό οικοδόμησης μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας στη βάση των παραγωγικών δυνάμεων της εποχής του, οι οποίες ήταν σαφώς κατώτερες από αυτές που ανέπτυξε αργότερα η ΕΣΣΔ. Πώς ήταν, όμως, δυνατό να θεωρεί ο Κ.Μαρξ σοσιαλιστικό (πρώτο στάδιο του κομμουνισμού) ένα καθεστώς που θα προέκυπτε από την κοινωνικοποίηση της παραγωγικής βάσης των ανεπτυγμένων χωρών της εποχής του και να αρνείται ο Λ.Τρότσκι το σοσιαλιστικό χαρακτήρα σε μια χώρα όπου το κράτος διέθετε ασύγκριτα πιο ισχυρές παραγωγικές δυνάμεις; Όπως, άλλωστε, ο δεύτερος παραδέχεται «Είναι βέβαιο ότι η Σοβιετική Ένωση ακόμα και τώρα ξεπερνάει, σ’ ό,τι αφορά τις παραγωγικές δυνάμεις, τις περισσότερες από τις αναπτυγμένες χώρες της εποχής του Μαρξ»14. Προσπαθώντας να αντιπαρέλθει την όλη μαρξική προβληματική για τις υλικές προϋποθέσεις του σοσιαλισμού ο Λ.Τρότσκι δηλώνει πως «στον ιστορικό ανταγωνισμό των δύο καθεστώτων» αυτό που έχει σημασία, «δεν είναι τόσο το ζήτημα των απόλυτων, αλλά των σχετικών επιπέδων»15.

Εμείς από τη σκοπιά μας θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι ενώ η ιστορική επικράτηση του ενός καθεστώτος επί του άλλου σχετίζεται σαφώς με τα «σχετικά επίπεδα», η ίδια η δυνατότητα εγκαθίδρυσης του σοσιαλιστικού καθεστώτος είναι οπωσδήποτε ζήτημα κάποιου ιστορικά συγκεκριμένου, «απόλυτου» επιπέδου ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Για τον Λ.Τρότσκι βέβαια δεν υπάρχει τέτοιο συγκεκριμένο επίπεδο· ο σοσιαλιστικός χαρακτήρας ενός καθεστώτος εξαρτάται από τη συγκριτική υπεροχή των παραγωγικών του δυνάμεων έναντι των αντίστοιχων της κεφαλαιοκρατίας. Όσο λοιπόν και να αναπτυσσόταν η Σοβιετική Ένωση, από τη στιγμή που θα παρήγαγε λιγότερα προϊόντα και κατώτερης ποιότητας από αυτά των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών, δε νομιμοποιούταν η εκτίμηση ότι τα προϊόντα αυτά παράγονται και διανέμονται σοσιαλιστικά και, εν κατακλείδι, δεν θα ήταν ορθό μια τέτοια χώρα να ονομασθεί σοσιαλιστική. Ο σοσιαλισμός, ως πρώιμος κομμουνισμός, ως διαδικασία μετάβασης στην ώριμη κομμουνιστική κοινωνία δεν είναι εφικτός, κατά τον Λ.Τρότσκι, παρά μόνο μετά από μια ποσοτική και ποιοτική κατίσχυση επί του ανεπτυγμένου καπιταλισμού. Ο προσδιορισμός της κοινωνικής φύσης της ΕΣΣΔ μέσα από τη σύγκριση της χώρας αυτής με τις χώρες της Δύσης και η αναγωγή της ουσίας του σοσιαλισμού όχι σε μια ιδιότυπη διαλεκτική αλληλεπίδραση παραγωγικών δυνάμεων - σχέσεων παραγωγής αλλά σε κάποιους δείκτες των παραγόμενων αγαθών είναι, επίσης, ενδεικτικά στοιχεία του εμπειρισμού που διακρίνει τη σκέψη του Λ.Τρότσκι.

Κατά την άποψή μας, για να γίνει κατανοητή η κοινωνική φύση του σοβιετικού καθεστώτος και, σε συνάρτηση με αυτή, το φαινόμενο της γραφειοκρατίας στο σοσιαλισμό -πρώιμο κομμουνισμό (τα αίτια εμφάνισης, ύπαρξης καθώς και οι προϋποθέσεις εξαφάνισής του) θα πρέπει να εξετασθεί η ουσιώδης συνάφεια της σοβιετικής κοινωνίας: η διαλεκτική σχέση παραγωγικών δυνάμεων-σχέσεων παραγωγής, η οποία καθορίζει τις λοιπές κοινωνικές σχέσεις. Προτού όμως να ασχοληθούμε με την εν λόγω συνάφεια θα εξετάσουμε την μαρξική τεκμηρίωση της αναγκαιότητας και δυνατότητας του κομμουνιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας.

Ο θεωρητικός του προλεταριάτου συναρτά την κομμουνιστική προοπτική από την ουσιώδη αντίθεση της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας: την αντίθεση μεταξύ του κοινωνικού χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων και της αστικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Όπως διακηρύσσουν οι Κ.Μαρξ και Φ.Ένγκελς στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος «Εδώ και δεκάδες χρόνια, η ιστορία της βιομηχανίας και του εμπορίου δεν είναι τίποτα άλλο παρά η ιστορία της εξέγερσης των σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων ενάντια στις σύγχρονες παραγωγικές σχέσεις , ενάντια στις σχέσεις ιδιοχτησίας ,που αποτελούν τους όρους ύπαρξης της αστικής τάξης και της κυριαρχίας της.»16. «Οι αστικές σχέσεις έγιναν πάρα πολύ στενές για να περιλάβουν τα πλούτη που δημιουργήθηκαν απ’ αυτές.»17. Στο Κεφάλαιο δίδεται η πιο ανεπτυγμένη τεκμηρίωση του κοινωνικού χαρακτήρα των μέσων παραγωγής. Ο Κ. Μαρξ διαπιστώνει ότι ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής κατέστη μετά τη βιομηχανική επανάσταση τεχνική αναγκαιότητα: «Σαν μηχανή το μέσο εργασίας αποχτά έναν υλικό τρόπο ύπαρξης, που απαιτεί την αντικατάσταση της δύναμης του ανθρώπου με φυσικές δυνάμεις και της αποχτημένης με την πείρα δεξιότητας με τη συνειδητή εφαρμογή των φυσικών επιστημών. Στη μανουφακτούρα η διάρθρωση του κοινωνικού προτσές εργασίας είναι καθαρά υποκειμενική, είναι συνδυασμός μερικών εργατών· στο σύστημα των μηχανών η μεγάλη βιομηχανία έχει έναν απόλυτα αντικειμενικό παραγωγικό οργανισμό, που ο εργάτης τον βρίσκει κιόλας να υπάρχει σαν έτοιμο υλικό όρο της παραγωγής …Οι μηχανές …λειτουργούν μόνο στα χέρια άμεσα κοινωνικοποιημένης ή από κοινού εργασίας. Επομένως, ο συνεργατικός χαρακτήρας του προτσές εργασίας γίνεται τώρα τεχνική ανάγκη, που υπαγορεύεται από τη φύση του ίδιου του μέσου εργασίας.»18. Η διαπίστωση αυτή του Κ.Μαρξ έχει θεμελιώδη σημασία για την υπόθεση της προλεταριακής επανάστασης διότι καταδεικνύει τις απαραίτητες προϋποθέσεις μιας κοινωνικής ιδιοκτησίας και διεύθυνσης των μέσων παραγωγής. Συνεπώς, η οικοδόμηση της σοσιαλιστικής κοινωνίας (ως πρώτο στάδιο της κομμουνιστικής) καθίσταται ιστορικά εφικτή στο βαθμό που η παραγωγική διαδικασία είναι εκμηχανισμένη.

Το παραπάνω συμπέρασμα αφορά σαφώς και την Σοβιετική Ένωση, την πρώτη χώρα στην οποία επιχειρήθηκε ο κομμουνιστικός μετασχηματισμός της κοινωνίας. Μπορεί βέβαια η τσαρική Ρωσία, ως ο ασθενέστερος κρίκος της καπιταλιστικής αλυσίδας, να υπολειπόταν κατά πολύ έναντι της βιομηχανικά προηγμένης Δύσης, ήταν, όμως, μια χώρα με σημαντική βιομηχανική υποδομή και άφθονες πρώτες ύλες, ώστε να μπορεί να παράγει μόνη της μέσα παραγωγής -μηχανές. Αυτή η υποδομή, η οποία υπέστη σημαντικές καταστροφές την περίοδο της επανάστασης και του εμφυλίου πολέμου, αλλά αποκαταστάθηκε στα χρόνια της ΝΕΠ, έδωσε τη δυνατότητα στο σοβιετικό καθεστώς να εκβιομηχανίσει τη χώρα και να δημιουργήσει την απαραίτητη υλική βάση για την κοινωνικοποίηση και τη σχεδιοποιημένη ανάπτυξη της παραγωγής .Στο τέλος του δεύτερου πενταετούς σχεδίου η ΕΣΣΔ είχε ήδη δημιουργήσει έναν δικό της παραγωγικό κύκλο που της επέτρεπε σε μεγάλο βαθμό να αναπτύσσεται αυτόνομα από τον καπιταλιστικό της περίγυρο. Μάλιστα ως προς τον όγκο της βιομηχανικής παραγωγής η ΕΣΣΔ, μέσα από μια φρενήρη πορεία ανάπτυξης, κατέλαβε την πρώτη θέση στην Ευρώπη και τη δεύτερη στον κόσμο. Έτσι, λοιπόν, όσον αφορά τον χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων, η Σοβιετική Ένωση, τουλάχιστον από τα μέσα της δεκαετίας του τριάντα, βρισκόταν στην ίδια ιστορική βαθμίδα (της μηχανοποιημένης παραγωγής) με τις πλέον ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Και επρόκειτο για εκείνη ακριβώς την ιστορική βαθμίδα ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων βάσει της οποίας ο Κ.Μαρξ προέβλεπε τη δυνατότητα οικοδόμησης του κομμουνισμού.

Συνεπώς η οποιαδήποτε αμφισβήτηση της δυνατότητας οικοδόμησης του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ, λόγω της τεχνικής - οικονομικής καθυστέρησης της χώρας έναντι της προηγμένης Δύσης, θα πρέπει ν’ αποδείξει, πρώτον, ότι η εκβιομηχανισμένη ΕΣΣΔ παρέμενε σε άλλη ιστορική βαθμίδα ανάπτυξης των μέσων παραγωγής από αυτή των κεφαλαιοκρατικών χωρών και, δεύτερον, το ασύμβατο της σοβιετικής παραγωγικής βάσης με την κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής (σύμφωνα πάντα με την μαρξική θεώρηση της κοινωνικής, σοσιαλιστικής, ιδιοκτησίας).

Χρειάζεται, βέβαια, να διευκρινίσουμε ότι ως οικοδόμηση του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ εννοούμε την πρωταρχική εμφάνιση -εγκαθίδρυση των πρώιμων κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής, η οποία συνίσταται στην κρατικοποίηση-κοινωνικοποίηση του συνόλου σχεδόν της παραγωγικής δραστηριότητας και στην έναρξη της σχεδιοποιημένης σκοποκατευθυνόμενης ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Επιμένουμε στο χαρακτηρισμό της κοινωνίας που προκύπτει από μια τέτοια επαναστατική αλλαγή ως σοσιαλιστικής για να δηλώσουμε την ποιοτική διαφορά της από την κεφαλαιοκρατία καθώς και τη συνάφειά της με την ώριμη κομμουνιστική κοινωνία: αυτή η πρωταρχική εμφάνιση - εγκαθίδρυση του σοσιαλισμού αποτελεί την αφετηρία και το αναγκαίο πλαίσιο για την οικοδόμηση της κομμουνιστικής κοινωνίας, για τη μετάβαση στο στάδιο του ώριμου κομμουνισμού. Έτσι, λοιπόν, με τους όρους «σοσιαλισμό», «οικοδόμηση του σοσιαλισμού» δεν εννοούμε ένα τελειωμένο και αυτόνομο κοινωνικό σύστημα, όπως, εν πολλοίς, υποδήλωναν στην πρώην ΕΣΣΔ το σταλινικό ιδεολόγημα του «ολοκληρωμένου σοσιαλισμού», το χρουστσοφικό ιδεολόγημα της «οικοδόμησης του κομμουνισμού σε 20 χρόνια στα εθνικά όρια της ΕΣΣΔ» ή το μπρεζνιεφικό ιδεολόγημα του «ανεπτυγμένου σοσιαλισμού». Ως σοσιαλισμό θεωρούμε τη διαδικασία οικοδόμησης της κομμουνιστικής κοινωνίας, η οποία αρχίζει μεν, όπως έδειξε η ιστορική εμπειρία του 20^ουαιώνα σε εθνικό επίπεδο - σε μια ομάδα χωρών, πλην όμως μπορεί να ολοκληρωθεί μόνο σε παγκόσμιο επίπεδο, στα πλαίσια της παγκόσμιας αταξικής κοινωνίας. Πιστεύουμε ότι η δυσπιστία του Λ.Τρότσκι απέναντι στο χαρακτηρισμό της ΕΣΣΔ ως χώρας σοσιαλιστικής συνδέεται, συν τοις άλλοις, και με την ορθή εμμονή του στον παγκόσμιο χαρακτήρα της κομμουνιστικής προοπτικής.

· Η αντίληψη του Λ.Τρότσκι για το σοσιαλισμό και το χαρακτήρα του σοβιετικού καθεστώτος.

Ας εξετάσουμε τώρα λεπτομερέστερα την τροτσκιστική αντίληψη για την κοινωνική φύση της ΕΣΣΔ . Αρνούμενος το σοσιαλιστικό χαρακτήρα της Σοβιετικής Ένωσης ο Λ.Τρότσκι. θεωρεί τη χώρα αυτή «εκφυλισμένο εργατικό κράτος» ή «εργατικό κράτος με γραφειοκρατικές παραμορφώσεις»19. Δίνει, επίσης, και τον εξής ορισμό του σοβιετικού καθεστώτος: «Θα ήταν ορθότερο, λοιπόν, να ονομάσουμε το σημερινό σοβιετικό καθεστώς με όλη την αντιφατικότητά του, όχι σοσιαλιστικό καθεστώς, αλλά προπαρασκευαστικό καθεστώς, μεταβατικό από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό.»20.Λαμβάνοντας όμως υπ’ όψιν το γεγονός ό,τι ο σοσιαλισμός συνιστά μιαν αντιφατική-μεταβατική προς τον ώριμο κομμουνισμό κοινωνία, με ιδιότυπες μάλιστα αντιφάσεις, οι οποίες διακρίνουν και διέπουν την μετάβαση στον κομμουνισμό και που η κίνηση και επίλυσή τους είναι εσωτερικά συνυφασμένη με αυτή τη διαδικασία μετάβασης, γεννάται το ερώτημα, ποια η διαφορά του, κατά τον Λ.Τρότσκι, σοβιετικού μεταβατικού καθεστώτος από το μεταβατικό καθεστώς του σοσιαλισμού; Εφόσον οι αντιφάσεις μιας κοινωνίας προσδιορίζουν την φύση της και συνιστούν το μηχανισμό εξέλιξής της, τότε ποια η διαφορά των αντιφάσεων του σοβιετικού καθεστώτος από τις αντιφάσεις μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας εν γένει21;

Η συλλογιστική όμως του Λ.Τρότσκι παρακάμπτει τα παραπάνω ερωτήματα. Και αυτό δεν γίνεται τυχαία. Όπως ο ίδιος ισχυρίζεται «Το να προσδιορίσει κανείς το σοβιετικό καθεστώς σαν μεταβατικό, ή ενδιάμεσο, σημαίνει να εγκαταλείψει τέτοιες τελειωμένες κοινωνικές κατηγορίες όπως είναι καπιταλισμός … και επίσης σοσιαλισμός.»22. Εδώ βέβαια γεννάται το ερώτημα, αν ο σοσιαλισμός αποτελεί μια «τελειωμένη κοινωνική κατηγορία» και προφανώς ένα «τελειωμένο» καθεστώς, τότε ποια η διαφορά της σοσιαλιστικής από την ώριμη κομμουνιστική κοινωνία; Με άλλα λόγια, μπορεί, άραγε, να υπάρξει κάποιο άλλο «τέλος» μετά το σοσιαλισμό; Απ’ ότι φαίνεται ο Λ.Τρότσκι δε θεωρεί το σοσιαλισμό - την πρώτη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας ως αντιφατικό - μεταβατικό στάδιο. Όπως χαρακτηριστικά ισχυρίζεται ο ίδιος «Εάν μια υψηλά ανεπτυγμένη σοσιαλιστική οικονομία είναι δυνατή μόνο ως μια αρμονική, εσωτερικά συμμετρική και, κατά συνέπεια, ελεύθερη από κρίσεις οικονομία, αντίθετα η μεταβατική οικονομία από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό είναι ένα χωνευτήρι αντιφάσεων, όπου επιπλέον οι βαθύτερες και οξύτερες βρίσκονται ακόμη μπροστά μας.»23. Η αντίληψη περί μιας αρμονικής, μη αντιφατικής, σοσιαλιστικής κοινωνίας αποκαλύπτει μια σαφέστατη σύγχυση - ταύτιση του κατώτερου, σοσιαλιστικού σταδίου ανάπτυξης της κομμουνιστικής κοινωνίας με το ανώτερο, στο οποίο θα έχουν πλέον λυθεί οι αντιφάσεις όλης της προηγούμενης - προκομμουνιστικής περιόδου εξέλιξης της ανθρωπότητας.

Αναφερόμενος στο θεμελιώδες ζήτημα της ιδιοκτησίας ο Λ.Τρότσκι διατείνεται πως «Η κρατική ιδιοχτησία γίνεται ιδιοχτησία “όλου του λαού” μόνο στο βαθμό που το κοινωνικό προνόμιο και η διαφοροποίηση εξαφανίζονται, και μαζί τους εξαφανίζεται και η αναγκαιότητα του κράτους. Με άλλα λόγια: η κρατική ιδιοχτησία μετατρέπεται σε σοσιαλιστική ιδιοχτησία ανάλογα με το πώς σταματάει να είναι κρατική ιδιοχτησία.»24. Από τη στιγμή, ωστόσο, που η ιδιοκτησία, ακριβώς ως σοσιαλιστική, δεν θα είναι πλέον κρατική και ταυτόχρονα θα έχει εκλείψει η αναγκαιότητα του κράτους, θα έχουν εξαφανισθεί τα προνόμια και η οικονομική διαστρωμάτωση των ανθρώπων, άρα και η αντίθεση πόλης-χωριού, πνευματικής -χειρωνακτικής εργασίας, τότε δεν θα έχουμε πλέον να κάνουμε με μια κομμουνιστική κοινωνία «όπως ακριβώς προβάλλει από την καπιταλιστική» αλλά «όπως έχει εξελιχθεί πάνω στη δική της βάση»25. Αυτό, συνεπώς, που ο Λ.Τρότσκι παρουσιάζει ως σοσιαλιστική ιδιοκτησία και κοινωνία ταυτίζεται με την μαρξική θεώρηση του ώριμου κομμουνισμού, αποτελεί περιγραφή του ανωτέρου σταδίου της κομμουνιστικής κοινωνίας.

Γίνεται πλέον κατανοητό πως από τη σκοπιά της αντίληψης περί ενός καθαρού, «τελειωμένου» και συνεπώς μη αντιφατικού σοσιαλισμού, την οποία υιοθετεί ο Λ.Τρότσκι, του είναι αδύνατο να διανοηθεί την ύπαρξη σε μια σοσιαλιστική κοινωνία του φαινομένου της γραφειοκρατίας και μάλιστα την διαπλοκή αυτού του φαινομένου με τις σοσιαλιστικές σχέσεις ιδιοκτησίας -παραγωγής .Αλλά και σχετικά με την ίδια τη σοβιετική κοινωνία ο Λ.Τρότσκι πιστεύει πως η γραφειοκρατία δεν έχει καμία αναγκαία θέση στις σχέσεις παραγωγής, καμία συμμετοχή στη σχεδιοποιημένη παραγωγική διαδικασία, ότι δεν αποτελεί συστατικό στοιχείο της τελευταίας και ότι είναι απόλυτα παρασιτική. Η γραφειοκρατία υπάρχει μόνο ως «παρασιτικό απόστημα» στο σώμα του εργατικού κράτους, το οποίο (απόστημα) διατηρείται απλά και μόνο επειδή οι εργαζόμενοι δεν επιχείρησαν ακόμη να το εξαλείψουν.

Εφόσον, όμως, η γραφειοκρατία, ως κυρίαρχο στρώμα της σοβιετικής κοινωνίας, είναι εξολοκλήρου παρασιτική, τότε πού οφείλεται η ραγδαία οικονομική ανάπτυξη και κοινωνική πρόοδος της χώρας, την οποία σαφώς αναγνωρίζει ο Λ Τρότσκι; Ο ίδιος δεν αποφεύγει την απάντηση στο ερώτημα: η κοινωνική πρόοδος της ΕΣΣΔ οφείλεται, στην κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής. Έχει σημασία να επισημάνουμε ότι το μέλλον της σοβιετικής κοινωνίας, στην τροτσκιστική του θεώρηση, θα καθοριστεί από τη σύγκρουση δύο αντίθετων πόλων: α) του θετικού πόλου (του πόλου της προόδου) που είναι το εργατικό κράτος και η κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και β) του αρνητικού πόλου (του πόλου της συντήρησης και οπισθοδρόμησης), που είναι η γραφειοκρατία. Σύμφωνα με τις διαπιστώσεις του Λ.Τρότσκι «Η κοινωνική επανάσταση, προδομένη από το κυρίαρχο κόμμα, υπάρχει ακόμα στις σχέσεις ιδιοκτησίας και στη συνείδηση των εργαζόμενων μαζών»26. Ωστόσο, όμως, «η σοβιετική γραφειοκρατία έχει προχωρήσει πολύ προς την προετοιμασία μιας καπιταλιστικής παλινόρθωσης »27. Συνεπώς, κατά τον Λ.Τρότσκι «…η αντίφαση ,ανάμεσα στην κοινωνική βάση που εγκαθίδρυσε η επανάσταση και στο χαραχτήρα της κάστας που γεννήθηκε μέσα από τον εκφυλισμό της επανάστασης, δεν είναι μόνο ένα αναντίρρητο ιστορικό γεγονός, αλλά και κινητήρια δύναμη επίσης. Στην πάλη μας για την ανατροπή της γραφειοκρατίας, βασιζόμαστε σ’ αυτή την αντίφαση»28. Έτσι, λοιπόν, το δίλημμα που τίθεται ενώπιον της σοβιετικής κοινωνίας είναι το εξής: «Ο γραφειοκράτης θα καταβροχθίσει το εργατικό κράτος, ή η εργατική τάξη θα καθαρίσει το γραφειοκράτη»29.

Η αντίθεση όμως μεταξύ αυτών των πόλων έχει τελείως εξωτερικό -επιφανειακό χαρακτήρα. Δεν πρόκειται, δηλαδή, περί αντίθεσης εσωτερικά συνυφασμένων μερών, όπου το καθένα προϋποθέτει και αναπαράγει την ετερότητά του, συμπεριλαμβάνει την ετερότητα στο εσωτερικό του και σχετίζεται μαζί της. Η γραφειοκρατία, κατά τον Λ.Τρότσκι, είναι ο απόλυτα αρνητικός πόλος, η ύπαρξη του οποίου δεν οφείλεται στην ύπαρξη του άλλου (της κοινωνικοποιημένης παραγωγής), ούτε είναι απαραίτητη για την ύπαρξη του τελευταίου. Ο δε θετικός, προοδευτικός πόλος (η σοσιαλιστική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και η σχεδιοποίηση της οικονομίας), ως επίσης απόλυτη οντότητα, ούτε δημιουργεί κατ’ ανάγκη, ούτε αναπαράγει την γραφειοκρατία, αλλά ούτε προϋποθέτει την τελευταία για την δική του ύπαρξη και λειτουργία. Πρόκειται, συνεπώς, περί αντίθεσης, όπου η κάθε πλευρά είναι αυτή που είναι όχι εξαιτίας της άλλης και μέσω της σχέσης της μαζί της, αλλά ανεξάρτητα από τη σχέση αυτή.

Αυτή η μεταφυσική θεώρηση της εν λόγω αντίθεσης είναι το αποτέλεσμα του εμπειρισμού, στα πλαίσια του οποίου, όπως αναφέραμε, κινείται σε μεγάλο βαθμό η σκέψη του Λ.Τρότσκι. Τόσο η γραφειοκρατία όσο και η κοινωνικοποίηση της παραγωγής λαμβάνονται ως δεδομένες, ως «είναι ως έχει», χωρίς να εξετάζεται η αλληλοδιαμεσολάβησή τους. Έτσι και η λύση αυτής της αντίθεσης νοείται από τον Λ.Τρότσκι ως απλή κατάργηση του ενός πόλου, του αρνητικού, με την ταυτόχρονη διατήρηση του άλλου, του θετικού. Το ζήτημα, κατά τον Λ.Τρότσκι, στην επερχόμενη αντιγραφειοκρατική επανάσταση «δεν είναι να αλλάξουμε τα οικονομικά θεμέλια της κοινωνίας, να αντικαταστήσουμε ορισμένες μορφές ιδιοχτησίας με άλλες μορφές.»30. Το όλο ζήτημα έγκειται στην αλλαγή των μεθόδων διοίκησης της χώρας, στην αντικατάσταση της γραφειοκρατικής απολυταρχίας από τη σοβιετική δημοκρατία31.Ο Λ.Τρότσκι, λοιπόν, θεωρεί εφικτή την κατάργηση της γραφειοκρατίας χωρίς να αλλάξουν τα οικονομικά θεμέλια της χώρας, τα οποία, όμως, είναι αυτά που αναπόφευκτα αναπαράγουν στην πρώιμη κομμουνιστική κοινωνία το γραφειοκρατικό φαινόμενο. Οι απόψεις του Λ.Τρότσκι, θυμίζοντάς μας τη γνωστή αντίληψη του Προυντόν περί αντιθέσεων, κατατείνουν τελικά στην πρόταση «Να διατηρήσουμε την καλή πλευρά, [της αντίθεσης – Π.Π.], αφαιρώντας (εξαλείφοντας) την κακή»32.

Εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μεταφυσικής, πλασματικής «επίλυσης» αντιφάσεων, σε αντίθεση με τη διαλεκτική μέθοδο που προβλέπει την άρση, τον αμοιβαίο μετασχηματισμό και των δύο πόλων της αντίθεσης. Όπως εύστοχα επισημαίνει ο Κ.Μαρξ «Εκείνο που αποτελεί τη διαλεκτική κίνηση είναι η συνύπαρξη των δυο αντιφατικών πλευρών, η πάλη τους και η συγχώνευσή τους σε μια καινούργια κατηγορία. Απ’ τη στιγμή που μπαίνει το πρόβλημα να εξαφανίσουμε την κακή πλευρά, σταματάμε τη διαλεκτική κίνηση.»33.

· Η θεώρηση της σοβιετικής γραφειοκρατίας ως άρχουσας τάξης

και η κριτική εκ μέρους του Λ.Τρότσκι

Η τροτσκιστική προσέγγιση του φαινομένου της σοβιετικής γραφειοκρατίας διακρινόταν, συν τοις άλλοις, και από την αδυναμία της να συλλάβει την οργανική σύνδεση της γραφειοκρατίας με το «σοβιετικό» τρόπο παραγωγής. Η εν λόγω προσέγγιση, η οποία αποκαλύπτεται στον ισχυρισμό περί γραφειοκρατίας -παρασιτικού στρώματος, καρκινώματος στο σώμα του εργατικού κράτους αδυνατούσε να διακρίνει την ενότητα μεταξύ των αντιφατικών πτυχών της σοβιετικής πραγματικότητας: της γραφειοκρατίας με τις σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής. Η πραγματικότητα αυτή, όπως είδαμε, παρουσιαζόταν διχασμένη σε δύο εσωτερικά ασύνδετους, αντίθετους πόλους. Από την αδυναμία αυτή απορρέει και η απουσία μιας συστηματικής πολιτικοοικονομικής εξέτασης της γραφειοκρατίας, η οποία θα προϋπόθετε τη διείσδυση στην ουσία των φαινομένων, την διάκριση δηλαδή συναφειών και αλληλεπιδράσεων μεταξύ των αντιθέτων πλευρών της πραγματικότητας.

Δεν είναι λοιπόν τυχαίο το γεγονός πως ορισμένοι πρώην οπαδοί του Λ.Τρότσκι, μέλη της 4ης Διεθνούς και κατόπιν αποστάτες του τροτσκισμού (Μπ.Ρίτζι, Μ.Σάχτμαν, Τζ.Μπέρνχαμ), κινήθηκαν θεωρητικά προς την κατεύθυνση «επανατοποθέτησης» της γραφειοκρατίας μέσα στη σοβιετική κοινωνία, ως αναγκαίο και οργανικό τμήμα αυτής. Μάλιστα, αυτό το εγχείρημα συνοδευόταν από την προσπάθεια να ερμηνευθεί η γραφειοκρατία βάσει των όρων και ιδιομορφιών του συγκεκριμένου, «σοβιετικού», τρόπου παραγωγής. Έτσι προέκυψαν θεωρίες οι οποίες συνέδεσαν άμεσα τη γραφειοκρατία με τις σχέσεις ιδιοκτησίας-παραγωγής, προσδίδοντας σ’ αυτή το χαρακτήρα ξεχωριστής κοινωνικής τάξης.

Ένας από τους πρώτους εκφραστές της παραπάνω αντίληψης, ο Μπρούνο Ρίτζι, στο έργο του Η γραφειοκρατικοποίηση του κόσμου (1939), ισχυρίζεται ότι η σοβιετική γραφειοκρατία αποτελεί μια νέα άρχουσα τάξη και ονομάζει το σοβιετικό καθεστώς «γραφειοκρατικό κολεκτιβισμό». Τα μέσα παραγωγής αποτελούν συλλογική ιδιοκτησία της γραφειοκρατίας, η οποία εκμεταλλευόμενη το σοβιετικό προλεταριάτο ιδιοποιείται την παραγόμενη υπεραξία. Μάλιστα, κατά τον Ρίτζι, το καθεστώς του «γραφειοκρατικού κολεκτιβισμού» δεν περιοριζόταν μόνο στη Σοβιετική Ένωση, αλλά έτεινε σε μια παγκόσμια εξάπλωση και επικράτηση, διαδεχόμενο το κεφαλαιοκρατικό κοινωνικό σύστημα. Ως φαινόμενα αυτής της τάσης ο Μπρούνο Ρίτζι εκλάμβανε την εμφάνιση των φασιστικών καθεστώτων στην Ευρώπη και την πολιτική του New Deal στις ΗΠΑ.

Υιοθετώντας τις βασικές ιδέες του Ρίτζι, ο Τζαίημς Μπέρνχαμ θα εισηγηθεί τη θεωρία της «επανάστασης των διευθυντών». Στο ομώνυμο έργο του που κυκλοφόρησε το 1941 υποστηρίζει ότι η οικονομική και πολιτική εξουσία σε Ανατολή και Δύση περνά σταδιακά στα χέρια των διευθυντών, οι οποίοι συγκροτούν, πλέον, μια νέα άρχουσα τάξη και επιβάλλουν στην κοινωνία ένα νέο καθεστώς. Όσον αφορά τη Σοβιετική Ένωση, αυτή, σύμφωνα με τον Μπέρνχαμ, δεν αποτελεί ένα σοσιαλιστικό κράτος, αφού η εργατική τάξη απεδείχθη ανίκανη να πάρει στην πραγματικότητα την εξουσία στα χέρια της. Έτσι, η Ρωσία δεν εξελίχθηκε προς το σοσιαλισμό αλλά προς τη «διευθυντική κοινωνία», η οποία επρόκειτο να αντικαταστήσει την κεφαλαιοκρατία σε παγκόσμια κλίμακα. Ενδιαφέρον έχει να αναφέρουμε ότι η ιδιοκτησία της τάξης των διευθυντών θα είναι, κατά τον Μπέρνχαμ, συλλογική και θα στηρίζεται στον έλεγχο των κρατικοποιημένων μέσων παραγωγής. Αυτό όμως που στην ουσία θα κατέχουν οι διευθυντές δεν είναι τα μέσα παραγωγής αλλά το κράτος. Όπως ενδεικτικά ισχυρίζεται ο Τζαίημς Μπέρνχαμ «Το κράτος -δηλαδή οι θεσμοί που αγκαλιάζει το κράτος - θα είναι, αν επιθυμούμε να το θέσουμε έτσι, η “ιδιοκτησία” των διευθυντών. Και τούτο θα είναι επαρκέστατο για να τους τοποθετήσει στη θέση της άρχουσας τάξης»34.

Εκτός, όμως, από τις παραπάνω θεωρίες, μιαν άλλη ερμηνεία της κοινωνικής φύσης της ΕΣΣΔ, η οποία επίσης διακρίνεται από την αναγωγή της σοβιετικής γραφειοκρατίας σε άρχουσα τάξη είναι αυτή που ταυτίζει το σοβιετικό καθεστώς με τον κρατικό καπιταλισμό. Αυτή την άποψη διατύπωσε το 1934 ο Γερμανός «αριστερός κομμουνιστής» Ούγκο Ούρμπανς. Βασική του θέση ήταν ότι την κεφαλαιοκρατία θα διαδεχόταν ένα νέο κοινωνικό σύστημα, ο κρατικός καπιταλισμός, και ως πρώτα παραδείγματα του νέου καθεστώτος θεωρούσε, εκτός από την ΕΣΣΔ, τη φασιστική Ιταλία και τη ναζιστική Γερμανία. Στο συγκεκριμένο καθεστώς την εξουσία θα κατείχε η γραφειοκρατία, ως ενοποιημένη και συλλογική αστική τάξη, η οποία θα εκμεταλλευόταν το προλεταριάτο μέσω του κράτους.

Εδώ πρέπει να επισημάνουμε το γεγονός ότι ο πρώτος που άσκησε κριτική σ’ αυτές τις θεωρίες ήταν ο Λ.Τρότσκι. Μια σημαντική αφορμή αποτέλεσε η συζήτηση στις τάξεις του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος (SWP), αμερικανικού τμήματος της Τέταρτης Διεθνούς, αναφορικά με την κοινωνική φύση του σοβιετικού καθεστώτος και τη στάση που θα έπρεπε να κρατήσουν οι τροτσκιστές απέναντι στην ΕΣΣΔ σε μια ενδεχόμενη παγκόσμια σύρραξη. Το 1939 μια εσωκομματική αντιπολίτευση με επικεφαλείς τους Μ.Σάχτμαν και Τζ.Μπέρνχαμ αμφισβήτησε ανοιχτά την άποψη του Λ.Τρότσκι ότι η ΕΣΣΔ είναι ένα εκφυλισμένο εργατικό κράτος, υποστηρίζοντας ότι επρόκειτο για νέο κοινωνικό σχηματισμό, όπου η γραφειοκρατία αποτελούσε την άρχουσα τάξη.

Ο Λ.Τρότσκι υπερασπιζόμενος την άποψή του σχετικά με τη φύση της ΕΣΣΔ αναφέρει ως βασικά κριτήρια ορισμού των κοινωνικών τάξεων, πρώτον, το ότι αυτές χαρακτηρίζονται κυρίως από τη σχέση τους με τα μέσα παραγωγής και, δεύτερον, το ότι η κάθε νέα άρχουσα τάξη από-τελεί τον φορέα νέων, ιστορικά αναγκαίων σχέσεων εκμετάλλευσης και ενός ανώτερου επιπέδου ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Σε αντίθεση με τις τάξεις οι οποίες έχουν ανεξάρτητες ρίζες στην οικονομική δομή της κοινωνίας η γραφειοκρατία «δεν έχει καμια ανεξάρτητη θέση στο προτσές της παραγωγής και διανομής…Οι λειτουργίες της σχετίζονται βασικά με την πολιτική τεχνική της ταξικής κυριαρχίας»35. Εκκινώντας από αυτές τις θέσεις ο Λ.Τρότσκι απορρίπτει τους ισχυρισμούς ότι η σοβιετική γραφειοκρατία είναι ιδιοκτήτρια των μέσων παραγωγής και του κρατικού μηχανισμού καθώς και ότι αποτελεί μια νέα άρχουσα τάξη. Επίσης, απορρίπτει αμφότερες τις θεωρίες που χαρακτηρίζουν το σοβιετικό καθεστώς, αφενός μεν, ως κρατικό καπιταλισμό, αφετέρου δε, ως γραφειοκρατικό κολεκτιβισμό. Ο Λ.Τρότσκι εγκαλεί τους εκπροσώπους των παραπάνω θεωριών για εκλεκτικισμό, για ταύτιση της ΕΣΣΔ με τα φασιστικά κράτη «στη βάση της σχετικής ομοιότητας ορισμένων εξωτερικών χαρακτηριστικών διαφορετικής προέλευσης, διαφορετικού ειδικού βάρους, διαφορετικής ταξικής σημασίας»36.

Ωστόσο, παρά την ορθή, κατά τη γνώμη μας, κριτική που άσκησε ο Λ.Τρότσκι σε αυτούς που θεωρούσαν τη σοβιετική γραφειοκρατία άρχουσα τάξη, ο ίδιος δεν ήταν κατηγορηματικός στις απόψεις του. Δηλαδή, ο Λ.Τρότσκι δεν απέκλειε την πιθανότητα κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις να εξελιχθεί η σοβιετική γραφειοκρατία σε «νέα εκμεταλλεύτρια τάξη». Η πιθανότητα αυτή εξαρτώταν, κατά τη γνώμη του, από το αν ο επικείμενος, τότε, Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος θα προκαλούσε παγκόσμια προλεταριακή επανάσταση, η οποία θα ανέτρεπε ταυτόχρονα τη γραφειοκρατία στην ΕΣΣΔ και θα αποκαθιστούσε τη σοβιετική δημοκρατία. Επίσης, θα εξαρτώταν και από το κατά πόσο το προλεταριάτο των προηγμένων κεφαλαιοκρατικών χωρών καταλαμβάνοντας την εξουσία θα κατόρθωνε να αποτρέψει το γραφειοκρατικό εκφυλισμό της. Σε αντίθετη περίπτωση, όπως δήλωνε ο Λ.Τρότσκι, «Η ανικανότητα του προλεταριάτου να πάρει στα χέρια του την ηγεσία της κοινωνίας, θα μπορούσε πράγματι …να οδηγήσει στην εμφάνιση μιας νέας εκμεταλλεύτριας τάξης …»37.

Όσον αφορά τη θεωρητική της εγκυρότητα, η πρόβλεψη αυτή ήταν εξαιρετικά επισφαλής διότι εξαρτούσε την εμφάνιση μιας νέας κοινωνικής τάξης (της γραφειοκρατίας) από την πιθανή έκβαση ενός πολέμου και από την πιθανή πολιτική συμπεριφορά μιας άλλης τάξης (του προλεταριάτου), και όχι από την εμφάνιση κάποιων νέων, νομοτελειακών κοινωνικοοικονομικών σχέσεων. Απεδείχθη, τελικά, ότι ήταν μια ιστορικά εσφαλμένη πρόβλεψη, αφού η προαναφερθείσα «ανικανότητα του προλεταριάτου» οδήγησε όχι στην εμφάνιση νέας άρχουσας τάξης αλλά στην ανατροπή, πολλά χρόνια μετά τον πόλεμο, της σοβιετικής γραφειοκρατίας από τις δυνάμεις της κεφαλαιοκρατικής παλινόρθωσης.

Υπάρχουν όμως και άλλα σημεία στο έργο του Λ.Τρότσκι όπου αυτός κρατά μια διφορούμενη στάση απέναντι στο ζήτημα του ταξικού χαρακτήρα της σοβιετικής γραφειοκρατίας. Όπως επισημαίνει ο Ρώσος ερευνητής Α.Γκούσιεφ, ο Λ.Τρότσκι στο τελευταίο του και πλέον ώριμο - αν και μη ολοκληρωμένο βιβλίο - Στάλιν θεωρεί «…τον κομματικό - κρατικό μηχανισμό μιαν από τις βασικές κοινωνικές δυνάμεις που αγωνίζονται για τη διάθεση του “υπερπροϊόντος του έθνους”»38. Η διάθεση του υπερπροϊόντος, υποστηρίζει ο Α.Γκούσιεφ, που αποτελεί ιδιότητα του πραγματικού ιδιοκτήτη των μέσων παραγωγής, συγκεντρώθηκε τελικά στα χέρια της σοβιετικής γραφειοκρατίας .Και συνεχίζει: «Αναγνωρίζοντάς το αυτό, ευθέως, ο Τρότσκι δεν μπορεί πλέον να παραμερίσει έτσι απλά το ζήτημα της ταξικής φύσης της γραφειοκρατίας. Και, πράγματι, αναφερόμενος στη δεκαετία του ’20, γράφει: «Η ουσία του (σοβιετικού) Θερμιδώρ … ήταν η αποκρυστάλλωση των νέων προνομιούχων στρωμάτων, η δημιουργία ενός νέου υποβάθρου για την οικονομικά κυρίαρχη τάξη … Δύο ήταν οι υποψήφιοι γι’ αυτό το ρόλο: η μικροαστική τάξη και η ίδια η γραφειοκρατία”»39.

Δεν σκοπεύουμε να εξετάσουμε λεπτομερέστερα τις παραπάνω απόψεις του Λ.Τρότσκι, ούτε, βέβαια, τις απόψεις του Α.Γκούσιεφ, ο οποίος θεωρεί τη σοβιετική γραφειοκρατία άρχουσα τάξη. Το μόνο που θα θέλαμε εδώ να επισημάνουμε είναι το γεγονός πως οι παλινωδίες του Λ.Τρότσκι στις απόψεις του περί σοβιετικής γραφειοκρατίας όχι μόνο δεν απέτρεπαν αλλά ευνοούσαν τη μετέπειτα εμφάνιση θεωριών οι οποίες ταυτίζουν τη σοβιετική γραφειοκρατία με μια νέα άρχουσα τάξη. Το αποτέλεσμα, άλλωστε, του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου δεν ήταν η εκδήλωση παγκόσμιας προλεταριακής επανάστασης και η επαναστατική ανατροπή της σοβιετικής γραφειοκρατίας, αλλά η νίκη της ΕΣΣΔ και η ενίσχυση της σοβιετικής γραφειοκρατίας, κάτι που με βάση τις τροτσκιστικές προβλέψεις έπρεπε να οδηγήσει στην εμφάνιση «νέας εκμεταλλεύτριας τάξης».

1. Τρότσκι Λ. Η προδομένη επανάσταση, εκδ.Αλλαγή, Αθήνα, 1984, σελ.96

5. Μαρξ Κ., Κριτική του προγράμματος της Γκότα, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1994, σελ.24.

6.Τρότσκι Λ.,«Το εργατικό κράτος, το Ζήτημα του Θερμιδόρ και του Βοναπαρτισμού», στο: Τρότσκι Λ., Η ταξική φύση της Σοβιετικής Ένωσης, εκδ. Αλλαγή, Αθήνα, 1986, σελ.59-60.

7.Τρότσκι Λ.,«Η ΕΣΣΔ στον πόλεμο.»,στο: Το παρόν και το μέλλον του σοσιαλισμού, Αθήνα, εκδ.Γλάρος , 1985, σελ.124.

8. Τρότσκι Λ., Η θανάσιμη αγωνία του καπιταλισμού και τα καθήκοντα της Τέταρτης Διεθνούς, εκδ.Αλλαγή, Αθήνα, 1985 , σελ.51.

9. Τρότσκι Λ., «Η ΕΣΣΔ στον πόλεμο.» ,στο: ό.π., σελ.125.

10. Βλ. Τρότσκι Λ., Η προδομένη επανάσταση, ό.π., σελ.205 και Τρότσκι Λ., Η θανάσιμη αγωνία του καπιταλισμού και τα καθήκοντα της Τέταρτης Διεθνούς , ό.π., σελ.52.

11. Τρότσκι Λ., Η προδομένη επανάσταση , ό.π., σελ..45.

16. Μαρξ Κ., Ένγκελς Φ. Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1982, σελ.26

18. Μαρξ Κ. Το Κεφάλαιο, τ.1, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1978, σελ.401.

19. Τον ορισμό «εργατικό κράτος με γραφειοκρατικές παραμορφώσεις» διατύπωσε πρώτος ο Β.Ι.Λένιν και κατόπιν τον υιοθέτησε ο Λ.Τρότσκι .Βλ. Λένιν Β.Ι.,΄Απαντα, τ.42, Σύγχρονη Εποχή, σελ.54 και ό.π., τ.43, σελ.208.

20. Τρότσκι Λ. , Η προδομένη επανάσταση, ό.π., σελ.47.

21.Όπως επισημαίνει ο Ε.Μπιτσάκης, ασκώντας κριτική στην παρόμοια με του Λ.Τρότσκι άποψη του Β.Παπαχρήστου ότι οι κοινωνίες του υπαρκτού σοσιαλισμού είναι μεταβατικές ανάμεσα στο καπιταλισμό και το σοσιαλισμό (Βλ. Β. Παπαχρή- στος, «Για τη φύση των κοινωνιών του “υπαρκτού σοσιαλισμού”», Διαλεκτική, τεύχος1,1990,σελ.85-105), «Ο σοσιαλισμός…δεν συνιστά ένα νέο τρόπο παραγωγής, αλλά ένα αντιφατικό κοινωνικό σχηματισμό μετάβασης προς την κομμουνιστική κοινωνία …Ας δεχτούμε τώρα το χαρακτηρισμό των χωρών του “υπαρκτού σοσιαλισμού” ως “μεταβατικών κοινωνιών ανάμεσα στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό”. Τι είναι λοιπόν αυτές οι κοινωνίες; Καπιταλιστικές; Όχι! Είναι σοσιαλιστικές; Όχι! Είναι μεταβατικές “ανάμεσα στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό”. Αλλά τότε τοποθετούμε ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον κομμουνισμό δυο περιόδους ή φάσεις: Τη μεταβατική και τη σοσιαλιστική…Με τη νέα έννοια παρεμβάλουμε ένα ολόκληρο στάδιο ή φάση ή περίοδο ανάμεσα στην ανατροπή του καπιταλισμού και την έναρξη της οικοδόμησης της σοσιαλιστικής κοινωνίας». Μπιτσάκης Ε., «Για την έννοια των μεταβατικών κοινωνιών», Διαλεκτική , τεύχος 2,1990, σελ. 116.

22. Τρότσκι Λ. , Η προδομένη επανάσταση, ό.π., σελ.206.

23. Τρότσκι Λ., Προς το σοσιαλισμό ή προς τον καπιταλισμό, εκδ.Αλλαγή, Αθήνα, 1988, σελ.85. Για το ίδιο ζήτημα ο Λ.Τρότσκι στο έργο του Η προδομένη επανάσταση γράφει: «Επειδή ακριβώς η Σοβιετική Ένωση βρίσκεται μακριά ακόμα από το να έχει φτάσει στο πρώτο στάδιο του σοσιαλισμού, σαν ένα ισορροπημένο σύστημα παραγωγής και διανομής, η ανάπτυξή της δεν προχωράει αρμονικά, αλλά με αντιφάσεις». Τρότσκι Λ., Η προδομένη επανάσταση, ό.π., σελ.47.

24. Τρότσκι Λ., Η προδομένη επανάσταση, ό.π., σελ.192.

25. Μαρξ Κ., Κριτική του προγράμματος της Γκότα, ό.π., σελ.21.

26. Τρότσκι Λ. , Η προδομένη επανάσταση , ό.π., σελ.207.

28.Τρότσκι Λ., «Μια μικροαστική αντιπολίτευση στο Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα»,στο: Τρότσκι Λ., Στην υπεράσπιση του μαρξισμού, εκδ. Αλλαγή, Αθήνα, 1980, σελ.99-100.

29. Τρότσκι Λ., Η προδομένη επανάσταση, ό.π., σελ. 230.

31. Ό.π.

32. Μαρξ Κ., Η αθλιότητα της φιλοσοφίας , εκδ. Αναγνωστίδη, σελ.109

34. Burnham J. ,Η επανάσταση των διευθυντών , εκδ. Κάλβος , Αθήνα , σελ.106

35.Τρότσκι Λ , Η ταξική φύση της Σοβιετικής Ένωσης , εκδ. Αλλαγή, Αθήνα ,1986 , σελ.30

36. Τρότσκι Λ., «Μια μικροαστική αντιπολίτευση στο Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα», στο: ό.π., σελ.99.

37.Τρότσκι Λ., «Η ΕΣΣΔ στον πόλεμο», στο: ό.π., σελ.125

38. Гусев А., Неопознанный класс: Лев Троцкий о советской бюрократии - Альтернативы, №2, 1998, стр, 156 ( Γκούσιεφ Α. ,«Η μη αναγνωρισμένη τάξη: ο Λέων Τρότσκι για τη σοβιετική γραφειοκρατία», Αλτερνατίβι, αρ.τεύχους 2, 1998, σελ.156)

39. Ό.π., σελ. 157. Η άποψη του Λ.Τρότσκι, την οποία παραθέτει ο Α.Γκούσιεφ, προέρχεται από το έργο : Троцкий Л. , Сталин , т.2, М., Терра-Политиздат, с.223-224 (Τρότσκι Λ., Στάλιν , τ.2, εκδ. Τέρρα-Πολιτιζντάτ, Μόσχα, σελ. 223-224)