Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Η διαδικασία της εξέλιξης μπορεί να εξεταστεί από την ά­ποψη της ταυτόχρονης παράθεσης των πλευρών της (λογική α­νάλυση) και από την άποψη της πραγμάτωσης της μέσα στο χρόνο (ιστορική ανάλυση). Σ' αυτή την ενότητα της εργασίας μας θα σταθούμε στο χαρακτηρισμό της εξέλιξης της κοινω­νίας μέσα στο χρόνο.

Η ανακάλυψη της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας από τον Μαρξ και τον Ενγκελς έκανε δυνατή την κατανόηση της ιστορίας σαν φυσικοϊστορικής διαδικασίας, που πραγματώνε­ται αναγκαία, νομοτελειακά και τταυτόχρονα χάρη στη δραστη­ριότητα των ανθρώπων, οι οποίοι διαθέτουν ελευθερία εκλο­γής, ελευθερία βούλησης (ο χαρακττήρας και ο βαθμός ελευθε­ρίας ποικίλλουν στα διάφορα στάδια της ιστορικής εξέλιξης). Για να κατανοηθεί η διαδικασία της ιστορικής εξέλιξης, απαι­τείται ο προσδιορισμός της μεταβολής της μέσα στο χρόνο· σε σχέση μ' αυτό, αν η εξέλιξη είναι νομοτελειακή, η μεταβολή αυτή πρέπει να πραγματοποιείται προς κάποια αναγκαία κα­τεύθυνση. Η νομοτελειακή αυτή εξέλιξη δεν αποκλείει τη δρα­στηριότητα των ανθρώπων σαν συνειδητών, σκεπτόμενων όν­των, αλλά αντίθετα, η ιστορική εξέλιξη της κοινωνίας αποτελεί τη συνισταμένη της δραστηριότητας των μαζών. Ωστόσο, αυτή η δραστηριότητα των ανθρώπων πραγματοποιείται, σε τελική ανάλυση, στο όνομα της διατήρησης και της φυσικής τους ύ­παρξης, και του ίδιου του ανθρώπινου γένους, μέσα σε καθορι­σμένες αντικειμενικές, αρχικά και κατά κύριο λόγο, φυσικές συνθήκες. Και γι' αυτόν ακριβώς το λόγο, η ιστορική εξέλιξη της κοινωνίας, δηλαδή η ιστορική αλληλεπίδραση των ανθρώ­πων, δεν μπορεί να πραγματοποιείται τελείως αυθαίρετα.

Η ιστορία της κοινωνίας δεν μπορεί να είναι απαλλαγμένη από διάφορες συγκυρίες, παλινδρομήσεις, διακοπές κλπ. Ό­μως, παρ' όλ' αυτά, αν τελικά πάρουμε μια αρκετά παρατεταμέ­νη χρονική περίοδο (η διάρκεια αυτής της περιόδου ποικίλλει και εξαρτάται από συγκεκριμένες ππάντα συνθήκες), μπορούμε να διακρίνουμε την κατεύθυνση της εξέλιξης, η οποία χαράζει την πορεία της μέσα απ' αυτές τιις συγκυρίες, τις παλινδρομή­σεις, τις διακοπές κλπ.

Χαρακτηρισμός οποιασδήποτε ιστορικής διαδικασίας εξέλιξης σημαίνει, κατά κύριο λόγο, την εξέταση της γενικής της τάσης, και συνεπώς, της αρχής της διαδικασίας, των σταδίων που διέρχεται καθώς και των «μηχανισμών» μετάβασης από το ένα στάδιο στο άλλο, εξέταση της ιδιαιτερότητας, της συνέ­χειας και κατεύθυνσης της διαδικασίας της εξέλιξης.

Πρέπει εδώ να κάνουμε ειδική μνεία του γεγονότος ότι, όταν παραδεχόμαστε πως στη διαδικασία της εξέλιξης υπάρχει κάποια κατεύθυνση, παίρνουμε υπόψη μας την κύρια τάση της εξέλιξης, κάνοντας μια λογική αφαίρεση από τις άλλες, τις δευτερεύουσες, χωρίς διέξοδο κατευθύνσεις· πρέπει ακόμα να σημειωθεί ότι ανάμεσα σ' αυτές και στην κύρια τάση μπορεί να υπάρχει κάποια μορφή αλληλεπίδρασης.

Η κοινωνία, όπως ήδη δείξαμε, αποτελεί ένα «οργανικό» όλο, το οποίο διέρχεται κατά την ανοδική, προοδευτική εξέλι­ξη του μια σειρά από στάδια, βαθμίδες, φάσεις.

Η πραγματικά υπαρκτή ιστορία της κοινωνίας δεν αποτελεί μια διαδικασία εξέλιξης του «οργανικού» όλου σε «καθαρή» μορφή. Για να μπορέσουμε όμως να κατανοήσουμε ολόκληρη τη συνθετότητα της ιστορικής εξέλιξης της κοινωνίας, επιβάλλεται να ξεχωρίσουμε σε «καθαρή» μορφή, πρώτα απ’ όλα, την κυρία τάση ανάπτυξης της κοινωνίας· μόνο ύστερα απ’ αυτό είμαστε σε θέση να ασχοληθούμε με την εξέταση περίπλο­κων συνθηκών.

Η κοινωνία, η κοινωνική μορφή κίνησης, διαφέρει ποιοτι­κά από τη βιολογική μορφή κίνησης, όμως μαζί μ’ αυτό, πρέπει να σημειωθεί ότι η κοινωνία εμφανίζεται από το χώρο της φύσης και πιο συγκεκριμένα, από τη βιολογική μορφή κίνησης.

Συνεπώς, αν η κοινωνία αποτελεί ένα «οργανικό» όλο, η ιστορία της πρέπει να χωρίζεται σε στάδια, φάσεις, όπως ακριβώς συμβαίνει σε κάθε περίπτωση εξέλιξης οποιουδήποτε «οργανικού» όλου.

Αυτά τα στάδια είναι τα ακόλουθα:

1) Διαμόρφωση των ιστορικών προϋποθέσεων της κοινωνίας, διαμόρφωση του κοινωνικού στα μύχια του βιολογικού, του φυσικού γενικότερα. Σ' αυτό το στάδιο εμφανίζονται οι προϋποθέσεις γένεσης της κοινωνίας, αλλά κοινωνία δεν υπάρ­χει ακόμα.

2) Πρωταρχική εμφάνιση της κοινωνίας.

3) Σχηματισμός της κοινωνίας. Στο στάδιο αυτό πραγματοποιείται η διαδικασία μετασχηματισμού της φυσικής βάσης, την οποία κληρονόμησε η κοινωνία που εμφανίστηκε.

4) Ωριμότητα της κοινωνίας. Στο στάδιο αυτό ολοκληρώθηκε η διαδικασία μετασχηματισμού της παλιάς, παραδοσιακής, φυσικής βάσης. Η φυσική βάση, με μετασχηματισμένη ουσιαστικά μορφή, εμπεριέχεται στη διαδικασία εξέλιξης της κοινωνίας, σαν πλευρά της.

Στο στάδιο διαμόρφωσης των ιστορικών προϋποθέσεων της κοινωνίας επικρατούν οπωσδήποτε οι φυσικές νομοτέλειες. Η πηγή της εξέλιξης σ' αυτή τη βαθμίδα ανάπτυξης πρέπει να αναζητηθεί στην εξέλιξη της φύσης. Στο στάδιο της πρωταρχι­κής εμφάνισης της κοινωνίας διαμορφώνεται και αρχίζει να λειτουργεί μια θεμελιακά νέα πηγή εξέλιξης.

Πρωταρχικός, κύριος παράγοντας εξέλιξης, με την εμφάνιση του ανθρώπου, γίνεται ο κοινωνικός και όχι ο φυσικός παράγοντας. Βέβαια ο φυσικός παράγοντας, η φυσική βάση, μό­λις άρχισαν να μετασχηματίζονται από τις λειτουργίες της νέας διαδικασίας. Στο στάδιο σχηματισμού της κοινωνίας συνεχίζεται ο μετασχηματισμός της φυσικής βάσης, όμως, στον έναν ή στον άλλο βαθμό, ο μετασχηματισμός δεν ολοκληρώνεται, πράγμα που σημαίνει ότι η νέα ουσία, παρ' όλο που αποτελεί εδώ τον κύριο, τον πρωταρχικό παράγοντα εξέλιξης, δεν έχει επικρατήσει ακόμα, με την έννοια ότι η παραδοσιακή, φυσική βάση δεν έχει μετασχηματιστεί τελειωτικά.

Στο στάδιο της ωριμότητας, ο κοινωνικός παράγοντας δεν είναι μόνο ηγετικός, πρωτεύων, αλλά και επικρατέστερος. Κατ’ αυτό τον τρόπο, στο πρώτο στάδιο, η πηγή της εξέλιξης βρί­σκεται στη φύση, στο δεύτερο στάδιο εμφανίζεται η κοινωνική πηγή ανάπτυξης, η οποία αμέσως γίνεται κύρια εξαιτίας της εμ­φάνισης αυτού του θεμελιακά καινούριου παράγοντα και σαν α­ποτέλεσμα της έκφρασης του, σχηματίζεται η αλληλεπίδραση του με τον φυσικό παράγοντα. Τώρα επικρατεί η αλληλεπίδραση του κοινωνικού με τον φυσικό παράγοντα, ενώ το κοινωνικό παίζει πρωτεύοντα ρόλο. Στο τρίτο στάδιο, ο κοινωνικός παράγοντας εξακολουθεί να είναι πρωταρχικός, κύριος. Στο τέταρτο στάδιο, ο κοινωνικός παράγοντας υποτάσσει εξολοκλή­ρου τον φυσικό παράγοντα και παίζει αναμφίβολα πρωτεύοντα ηγετικό ρόλο. Μόνο σ' αυτό το στάδιο δεσπόζει αναντίρρητα η αυτοκίνηση, η αυτοεξέλιξη της κοινωνίας, η αλληλεπίδραση των ανθρώπων σαν αυτοσκοπός, η ανάπτυξη της ουσίας του αν­θρώπου σαν αυτοσκοπός.

Η φάση της διαμόρφωσης των ιστορικών προϋποθέσεων της ανθρώπινης κοινωνίας αρχίζει από την περίοδο της εμφάνι­σης των πιθηκόμορφων προγόνων του ανθρώπου. Σ' αυτή τη φάση, εξαιτίας της δράσης καθαρά φυσικών αιτιών (αλληλεπί­δρασης του οργανισμού με το φυσικό περιβάλλον), δημιουρ­γούνται οι προϋποθέσεις για τη μετάβαση στην επόμενη φάση, προϋποθέσεις όμως που έχουν επίσης φυσικό χαρακτήρα.

Η μετάβαση στο στάδιο της πρωταρχικής εμφάνισης του ανθρώπου πραγματοποιείται από καθαρά φυσικές επιδράσεις: οπωσδήποτε, η μεταβολή του φυσικού περιβάλλοντος (αποψί­λωση των δασών, παγετώνες, ελάττωση των δυνατοτήτων συλ­λογής ειδών διατροφής κλπ.) οδήγησε τους πιθηκόμορφους προγόνους του ανθρώπου να αλλάξουν τρόπο ζωής, κατεβαί­νοντας από τα δέντρα στη γη, χρησιμοποιώντας αντικείμενα της φύσης σαν μέσα, εργαλεία, για το κυνήγι, την άμυνα, τη διατροφή κ.ά. Η χρησιμοποίηση αντικειμένων της φύσης με τη μορφή εργαλείων για την ικανοποίηση παρόμοιων αναγκών ή­ταν, συνεπώς, η συνέχεια μιας καθαρά φυσικής εξέλιξης. Αυτή όμως η φυσική εξέλιξη περιέκλειε στη δυναμική της έναν τέτοιο φυσικό παράγοντα, ο οποίος θα αποκάλυπτε αργότερα θεμελια­κά νέες δυνατότητες εξέλιξης, διαφορετικές απ' αυτές της φυ­σικής εξέλιξης. Η μετάβαση στη φάση της χρησιμοποίησης εργαλείων, μέσων εργασίας, άνοιξε το δρόμο για τη δημιουργία τέτοιων αντικειμένων, τα οποία δεν υπήρχαν έτοιμα στη φύση. Στο βαθμό που η χρησιμοποίηση των αντικειμένων της φύσης με τη μορφή των εργαλείων, των μέσων εργασίας, αποκτούσε σταθερό χαρακτήρα, γινόταν σταθερή και η ίδια η συνειδητή και σκόπιμη αλλαγή αυτών των ίδιων των εργαλείων, των μέ­σων εργασίας, δηλαδή, πραγματοποιούνταν σταδιακά η μετά­βαση στη βαθμιαία παραγωγή εργαλείων, μέσων εργασίας.

Πότε όμως ολοκληρώνεται στο στάδιο της πρωταρχικής εμφάνισης του ανθρώπου σαν κοινωνικού όντος; Εμείς υποστη­ρίζουμε ότι η ολοκλήρωση αυτής της διαδικασίας συνδέεται με την ιστορική εκείνη στιγμή, κατά την οποία η παραγωγή των προϊόντων εργασίας αποκτά σταθερό, συνεχή χαρακτήρα.

Αρχικά η παραγωγή διαμορφώνεται σαν παραγωγή εργαλείων, κατάλληλων για την απόκτηση τροφής. Οι πρωτόγονοι άνθρωποι, που ασχολούνται με τη συλλογή καρπών, το κυνήγι, το ψάρεμα, δεν είναι σε θέση να παράγουν σε σταθερή ποσότη­τα τα είδη διατροφής που απαιτούνται κάθε φορά.

Μονάχα με την εμφάνιση της κτηνοτροφίας και της γεωργίας οι πρωτόγονοι αρχίζουν πλέον να παράγουν συνέχεια και σταθερά προϊόντα εργασίας, για την ικανοποίηση των φυσικών τους αναγκών. Σ' αυτήν ακριβώς τη φάση της διαδικασίας της ιστορικής εξέλιξης της κοινωνίας, η παραγωγή εργαλείων δεν αποτελεί πλέον μια απλή παραγωγή βοηθητικών εργαλείων για την ανεύρεση διαφόρων ειδών διατροφής, αλλά γίνεται, κατά κύριο λόγο, παραγωγή εργαλείων που απαιτούνται για την κατ’ εξοχή παραγωγή.

Η εμφάνιση του ανθρώπου σήμαινε επίσης και τη ριζική μεταβολή της σχέσης του προς τη φύση. Συγκεκριμένα, παρα­τηρείται μια βαθμιαία μετάβαση από τη φάση της ικανοποίη­σης των φυσικών του αναγκών με αντικείμενα που συναντά στη φύση σ' έτοιμη μορφή, στη φάση της παραγωγής αυτών των αντικειμένων χρήσης, στη φάση της ωφέλιμης μετατροπής ορισμένων αντικειμένων της φύσης, χρησιμοποιώντας γι' αυτόν το σκοπό άλλα φυσικά αντικείμενα σαν μέσα μετατροπής. Η ριζική μεταβολή της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στον φυσικό οργανισμό και στη φύση είναι, όπως και σε κάθε αλληλεπίδρα­ση, μια ριζική μεταβολή αμφοτέρων των πλευρών αυτής της αλληλεπίδρασης. Η μετεξέλιξη του πιθήκου σ' έναν νέο τύπο φυσικού οργανισμού ακολουθούσε μια παράλληλη πορεία με την εξέλιξη της εργασιακής δραστηριότητας και ολοκληρώθη­κε στα κύρια σημεία της με τη διαμόρφωση των συστατικών στοιχείων της εργασίας: των αντικειμένων εργασίας, των μέ­σων εργασίας, της σκόπιμης δράσης, των προϊόντων εργασίας. Η ίδια η διαμόρφωση αυτών των συστατικών στοιχείων της ερ­γασίας, με τη σειρά της, αποτέλεσε μια διαδικασία, η οποία α­ποκρυσταλλώθηκε στη φάση ακόμα που η ανεύρεση, η συλ­λογή των έτοιμων αντικειμένων της φύσης, αποτελούσε την κύρια πηγή ύπαρξης του ανθρώπου, στη φάση που η παραγωγή των εργαλείων ανεύρεσης τροφής απόκτησε σταθερό χαρα­κτήρα· ειδικότερα, στη φάση της παραγωγής των εργαλείων για την ανεύρεση τροφής, τα συστατικά στοιχεία της εργασίας που αναφέραμε συμμετείχαν κιόλας στην εργασιακή διαδικα­σία. Σ' αυτήν ακριβώς την περίοδο, διαμορφώθηκε ο βιολογι­κός τύπος του σημερινού ανθρώπουυ.

Πιο πάνω, αναφερθήκαμε στο πρόβλημα της πρωταρχικής εμφάνισης της παραγωγικής σχέσης προς τη φύση. Όμως, η διαδικασία της πρωταρχικής εμφάνισης αυτής της σχέσης αποτέλεσε ταυτόχρονα και διαδικασία πρωταρχικής εμφάνισης των παραγωγικών σχέσεων.

Στη φάση εκείνη, κατά την οποία η κύρια πηγή ύπαρξης των ανθρώπων ήταν η ανεύρεση, η συλλογή ειδών διατροφής, δεν υπήρχε διαφορά, σε γενικές γραμμές, ανάμεσα στη χρησι­μοποίηση και την κατανομή των αποτελεσμάτων της συλλο­γής. Όσα αποκόμιζε η ομάδα από τις δραστηριότητες των μελών της τα κατανάλωνε από κοινού.

Κατά την άποψη μας, στο βαθμό που χρησιμοποιούνται τα έτοιμα αντικείμενα της φύσης με τη μορφή εργαλείων, δεν υπάρχει γενικά κάποιος κοινωνικός καταμερισμός ανάμεσα στη χρησιμοποίηση και στην κατανομή, ανάμεσα στην κατανάλω­ση και στην παραγωγή.

Ο κοινωνικός καταμερισμός ανάμεσα στη χρησιμοποίηση και στην κατανομή, ανάμεσα στην κατανάλωση και στην παραγωγή, μόλις που αρχίζει να εμφανίζεται. Όσο βρισκόμαστε στην κοινωνία των «κυνηγών», η κατανάλωση, η χρησιμοποίη­ση, από τη μια πλευρά, και η κατανομή των προϊόντων και των εργαλείων, από την άλλη, αποτελούν μια αδιάσπαστη ενότητα. Οι παραγωγικές σχέσεις μόλις που αρχίζουν να ξεχωρίζουν σαν σχετικά αυτόνομες σχέσεις, και μάλιστα αυτό αρχίζει να διαφαίνεται στην παραγωγή εργαλείων για την απόκτηση ει­δών διατροφής.

Η πρωταρχική εμφάνιση των παραγωγικών σχέσεων, σαν σχετικά αυτόνομων σχέσεων, ολοκληρώνεται μόνο μέσα από τη διαδικασία μετάβασης στην πραγματική παραγωγή των ερ­γαλείων παραγωγής.

Η αγέλη των πιθήκων μεταμορφώθηκε σε ανθρώπινη κοινωνία με την επίδραση φυσικών παραγόντων, αλλά όχι μόνο αυτών. Από την πρώτη κιόλας στιγμή αυτής της μετάβασης, κυ­ρίαρχος παράγοντας εξέλιξης ήταν η χρησιμοποίηση των ερ­γαλείων, η εμφανιζόμενη εργασία.

Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι δεν μας βρίσκει τελείως σύμφωνους η άποψη, σύμφωνα με την οποία στη φάση εκείνη της ιστορικής εξέλιξης, στην οποία υπερτερεί κατ' αποκλειστι­κότητα η ιδιοποίηση των έτοιμων προϊόντων της φύσης, δεν είναι αποφασιστικός ο ρόλος της οικονομίας και των οικονομι­κών σχέσεων.

Από την άλλη όμως πλευρά, το να υποστηρίξει κανείς τη θέση ότι ήταν αποφασιστικός ο ρόλος της οικονομίας ή των σχέσεων συγγένειας μπορεί να γίνει μόνο cum grano salis*.

Στη διάρκεια της φάσης της πρωταρχικής εμφάνισης της κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένου και του σταδίου της αγριό­τητας και της κατώτερης βαθμίδας της βαρβαρότητας, οι παρα­γωγικές σχέσεις, η οικονομία, μόλις που εμφανίζονται. Και αυ­τό σημαίνει ότι οι παραγωγικές σχέσεις αρχίζουν μεν να ξεχωρίζουν από τις φυσικές σχέσεις, αλλά δεν υπάρχουν ακόμα χω­ριστά απ' αυτές. Στη φάση αυτή, οι παραγωγικές σχέσεις δεν έχουν ακόμα μετασχηματίσει τελείως τις φυσικές σχέσεις και μ' αυτή την έννοια, δεν κυριαρχοούν ακόμα πάνω σ' αυτές. Σ' αυ­τήν, ωστόσο, την περίοδο ιστορικής εξέλιξης, οι παραγωγικές σχέσεις αποτελούν ήδη έναν πρωτεύοντα παράγοντα εξέλιξης και μ' αυτή την έννοια, έναν παράγοντα αποφασιστικής σημα­σίας.

Το περιεχόμενο των παραγωγικών σχέσεων στη φάση της πρωταρχικής τους εμφάνισης καθορίζεται, σε σημαντικό βαθμό, από την αδυναμία των παραγωγικών δυνάμεων, οι οποίες βρίσκονται στο στάδιο της διαμόρφωσης τους, δηλαδή, καθο­ρίζεται αρνητικά. Στο βαθμό που οι παραγωγικές σχέσεις ακό­μα δεν ξεχώρισαν οριστικά από ας φυσικές σχέσεις, στο βαθμό αυτό είναι ενσωματωμένες με τις σχέσεις συγγένειας. Οι σχέ­σεις συγγένειας παίζουν ταυτόχρονα το ρόλο των παραγωγικών σχέσεων.

Στο βαθμό βέβαια που οι παραγωγικές σχέσεις ξεχωρίζουν από τις φυσικές, αποσπούνται από τις σχέσεις συγγένειας και υπάρχουν με τη μορφή των ιδιαίτερων κοινοτικών παραγωγι­κών σχέσεων.

Στην πρωτόγονη κοινωνία, οι παραγωγικές σχέσεις, κατά κύριο λόγο, συνενώνονται με τη φυσική σχέση των ανθρώπων μεταξύ τους και με τη σχέση τους προς τις συνθήκες παραγω­γής. «Η ιδιοκτησία, συνεπώς, αρχικά δε σημαίνει τίποτε άλλο από μια σχέση του ανθρώπου προς τις φυσικές συνθήκες της παραγωγής, οι οποίες είναι δικές του και του ανήκουν, σαν προϋποθέσεις, δοσμένες μαζί με την ίδια του την ύπαρξη - σαν φυσικές προϋποθέσεις γι' αυτόν τον ίδιο, που απαρτίζουν, κατά κάποιον τρόπο, μόνο την προέκταση του σώματος του. Ο άν­θρωπος, ουσιαστικά, δεν σχετίζεται με τις δικές του συνθήκες παραγωγής, ενώ το ζήτημα είναι ότι ο άνθρωπος υπάρχει με δύο τρόπους: και υποκειμενικά, σαν αυτός ο ίδιος, και αντικειμενι­κά - σ' αυτούς τους φυσικούς, ανόργανους όρους της ύπαρξης του.»[16] Η έλλειψη μιας σχέσης του ανθρώπου προς τις δικές του συνθήκες παραγωγής σημαίνει ακριβώς ότι η ιδιοκτησία υ­πάρχει, στην περίπτωση αυτή, εξ αδιαιρέτου με τους φυσικούς δεσμούς, τη φυσική σχέση[17], δεδομένου ότι ο ίδιος ο άνθρωπος αποτελεί υποκειμενική ύπαρξη των φυσικών όρων.

Μ' αυτή την έννοια, η πρωτόγονη κοινοτική ιδιοκτησία συνυπήρχε, σε σημαντικό βαθμό, μαζί με τις φυσικές σχέσεις των ανθρώπων, τόσο μεταξύ τους, όσο και προς τις συνθήκες παραγωγής.

Η συνένωση των παραγωγικών σχέσεων με τις φυσικές σχέσεις, στον ένα ή στον άλλο βαθμό, είναι αναγκαία σε κάθε κοινότητα. Η συνένωση δε αυτή έχει τη ρίζα της στην ίδια την ουσία της κοινότητας, ανεξάρτητα από τις διάφορες μορφές της.

Στο στάδιο της πρωταρχικής εμφάνισης του ανθρώπου, η κοινωνία υπάρχει με τη μορφή χωριστών ομάδων, που η κάθε μια αποτελεί μια ξεχωριστή κοινωνία στο σύνολο της. Βασική αναγκαιότητα για κάθε κοινότητα αποτελεί η εξασφάλιση ενός ελάχιστου ορίου ειδών διατροφής, μιας μίνιμουμ ικανοποίησης των φυσικών αναγκών, που είναι απόλυτα αναγκαία για τη επιβίωση των μελών της κοινότητας. Ο σχηματιζόμενος τρόπος παραγωγής, η σχετικά αυτόνομη ύπαρξη του οποίου μόλις που διαφαίνεται στο προσκήνιο, υποτάσσεται σ' αυτή την ανα­γκαιότητα. Όμως ταυτόχρονα μ' αυτό, ο νεοσχηματιζόμενος τρόπος παραγωγής, από την πρώτη κιόλας στιγμή της εμφάνι­σης του, παρά το γεγονός ότι παίζει έναν τελείως δευτερεύοντα ρόλο στην εξασφάλιση ενός κατώτατου ορίου μέσων διαβίω­σης, εμφανίζεται σαν πρωτεύων παράγοντας ανάπτυξης. Βέ­βαια, η δράση αυτού του παράγοντα εξαρτάται ακόμα σε μεγά­λο βαθμό από διάφορες συγκυρίες, από τις συγκεκριμένες φυ­σικές συνθήκες. Έτσι, αν οι φυσικές συνθήκες είναι αρκετά πλούσιες για την ικανοποίηση των πρωτόγονων αναγκών, η α­νάπτυξη αυτού του τρόπου παραγωγής μπορεί να αναχαιτιστεί και να κοπάσει. Όπως γνωρίζουμε, η πρωτόγονη ομάδα αποτελεί, κατά κύριο λόγο, μια κοινωνία πρωτόγονων αναγκών και γι' αυτό εξυπακούεται ότι οι υπερβολικά τραχιές φυσικές συν­θήκες επιδρούν επίσης αρνητικά στην εμφάνιση του νεοσχηματιζόμενου τρόπου παραγωγής.

Η επίδραση του νεοεμφανιζόμενου τρόπου παραγωγής σαν πρωτεύοντα παράγοντα της ανάπτυξης γίνεται δυνατή μόνο μέσα στα συγκεκριμένα όρια «πίεσης» των συνθηκών του πε­ριβάλλοντος πάνω στους ανθρώπους. Στο στάδιο αυτό, οι φυ­σικές συνθήκες, οι φυσικοί δεσμοί των ανθρώπων (στη 6άση της αναπαραγωγής του είδους τους, της μεταβολής του ανθρώ­πινου πληθυσμού, σαν συνέπεια των φυσικών συνθηκών), πα­ραμένουν μεν κυρίαρχοι παράγοντες της κοινωνικής εξέλιξης, παύουν όμως να είναι πρωτεύοντες παράγοντες.

Η τρίτη φάση στη διαδικασία της ιστορικής εξέλιξης είναι ο σχηματισμός της ανθρώπινης κοινωνίας. Στη φάση αυτή, ο νέος τρόπος παραγωγής υλικών αγαθών που εμφανίστηκε διαμορφώνεται και ταυτόχρονα μετασχηματίζει την παραδο­σιακή φυσική του βάση. Είναι ευνόητο ότι η πρωταρχική του κιόλας εμφάνιση σήμαινε ταυτόχρονα και έναν καθορισμένο μετασχηματισμό της φυσικής του βάσης.

Στην προηγούμενη φάση εμφανίστηκαν τα βασικά συστατικά στοιχεία της εργασίας, των παραγωγικών δυνάμεων, εμφανίστηκαν οι παραγωγικές σχέσεις. Ποια είναι τότε η ουσία της φάσης του σχηματισμού του τρόπου παραγωγής των υλικών αγαθών και του μετασχηματισμού της παραδοσιακής φυσικής του βάσης στη φάση αυτή;

Στη φάση του σχηματισμού της κοινωνίας, υπερτερούν, όπως και προηγούμενα, οι φυσικές σχέσεις, οι φυσικές συνθή­κες, όμως τώρα, η επίδραση του τρόπου παραγωγής, σαν πρω­τεύοντα παράγοντα ανάπτυξης της κοινωνίας, έπαψε να εξαρ­τάται από τις τυχαίες περιστάσεις και απόκτησε, κατά κύριο λόγο, αναγκαίο χαρακτήρα.

Στη διαδικασία του σχηματισμού της κοινωνίας ο τρόπος παραγωγής δεν μετατρέπεται μόνο σε κατ' ανάγκη πρωτεύοντα παράγοντα ανάπτυξης, αλλά γίνεται, χωρίς αμφιβολία, ο κυ­ρίαρχος.

Ας εξετάσουμε όμως αναλυτικότερα τη διαδικασία του σχηματισμού της κοινωνίας από την πλευρά της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Η περίοδος σχηματισμού των παραγω­γικών δυνάμεων αρχίζει σ' εκείνη τη βαθμίδα ιστορικής ανά­πτυξης στην οποία το επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων επι­τρέπει την παραγωγή, σε μόνιμη βάση, πλεονάσματος υλικών αγαθών πάνω από το απολύτως απαραίτητο όριο για τη φυσική επιβίωση και συνεχίζεται μέχρι το σημείο που γίνεται δυνατή η παραγωγή αφθονίας υλικών αγαθών. Ο σχηματισμός των πα­ραγωγικών δυνάμεων αρχίζει μετά την πρωταρχική εμφάνιση των βασικών συστατικών των παραγωγικών δυνάμεων (άνθρω­ποι, μέσα παραγωγής) και η ουσία του βρίσκεται, πρώτ' απ' όλα, στη διαμόρφωση του κοινωνικού χαρακτήρα της εργα­σίας. Στην αρχή της διαδικασίας της κοινωνικής εξέλιξης, ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας καθορίζεται στο σύνολο του και σε γενική μορφή, από την αδυναμία, την έλλειψη ανά­πτυξης, από την πρωτόγονη κατάσταση των παραγωγικών δυ­νάμεων, είναι δηλαδή συνέπεια της ανεπαρκούς ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Η διαμόρφωση του κοινωνικού χαρα­κτήρα της εργασίας μπαίνει στο τελικό της στάδιο, όταν στην παραγωγή αρχίζουν να υπερτερούν τέτοιες διεργασίες, όπου δια­φορετικοί άνθρωποι συμμετέχουν σε διαφορετικές φάσεις της ενιαίας διαδικασίας της παραγωγής. Η πλήρης διαμόρφωση του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής ολοκληρώνεται, ό­ταν ολόκληρη η διαδικασία της παραγωγής της κοινωνίας α­παρτίζει ένα εσωτερικά ενιαίο σύνολο διεργασιών.

Ο σχηματισμός των παραγωγικών δυνάμεων προϋποθέτει ακόμα και την αναδιάρθρωση της παραδοσιακής φυσικής τους βάσης, την οποία μετατρέπουν σε δευτερεύοντα παράγοντα κίνησης των παραγωγικών δυνάμεων. Ήδη στη φάση της πρω­ταρχικής εμφάνισης του ανθρώπου σαν κοινωνικού οργανι­σμού, η παραγωγή των εργαλείων για την ανεύρεση τροφής έ­χει κιόλας αποκτήσει ένα σταθερό χαρακτήρα. Αυτή η παρα­γωγή, που εξυπηρετεί την κάλυψη των ανθρώπινων αναγκών ε­πιβίωσης, ενώ παίζει στη φάση εκείνη - όπως και ολόκληρος ο τρόπος παραγωγής - πρωτεύοντα ρόλο στην ανάπτυξη της κοι­νωνίας, δεν κυριαρχεί. Στη φάση σχηματισμού της κοινωνίας, όπως και πριν, υπερτερεί η χρήση εργαλείων που βρίσκονται σε έτοιμη μορφή στη φύση (Είναι βέβαια γεγονός, ότι τώρα χρησιμοποιούνται εργαλεία, κύρια, για την κατεξοχήν παρα­γωγή, και όχι για την ανεύρεση ειδών διατροφής). Σ' αυτή τη φάση πραγματοποιείται η μετάβαση από το στάδιο στο οποίο υπερισχύει η χρησιμοποίηση φυσικών εργαλείων, στο στάδιο όπου υπερισχύει η χρησιμοποίηση παραγόμενων εργαλείων. Εδώ ταυτόχρονα ολοκληρώνεται και η μετάβαση από το στά­διο στο οποίο υπερισχύει η ιδιοποίηση αντικείμενων εργασίας που υπάρχουν στη φύση σε έτοιμη μορφή, στο στάδιο που υπε­ρισχύει η ιδιοποίηση τεχνητών αντικείμενων εργασίας, που κατασκευάζονται με ιδιότητες που έχουν προδιαγραφεί. Η αν­θρωπότητα, σ' αυτή τη φάση ανάπτυξης των παραγωγικών της δυνάμεων, περνάει στο στάδιο της σκόπιμης επίδρασης πάνω σε όλες τις φυσικές συνθήκες, πάνω σε όλο το γήινο φυσικό πε­ριβάλλον. Τελικά διαπιστώνουμε πως ο σχηματισμός των πα­ραγωγικών δυνάμεων περικλείει μέσα του και το σχηματισμό του ανθρώπου σαν παραγωγικής δύναμης. Όλες οι προαναφε­ρόμενες μετατροπές σημαίνουν διείσδυση στην ουσία των φυ­σικών διαδικασιών, συνεπώς, στο θεωρητικό επίπεδο προϋπο­θέτουν τη μετάβαση από το εμπειρικό στάδιο ανάπτυξης της γνώσης στο θεωρητικό, απαιτούν κατ' εξοχήν επιστημονική προσέγγιση της πραγματικότητας. Η διαμόρφωση του ανθρώ­που σαν παραγωγικής δύναμης ισοδυναμεί με τη μετατροπή του από άτομο που δρα εμπειρικά, σε άτομο που εξοπλίζεται με τη θεωρία.

Ο σχηματισμός της κοινωνίας, από την πλευρά της ανά­πτυξης των παραγωγικών σχέσεων, πραγματοποιείται, σε τε­λευταία ανάλυση, κάτω από την κααθοριστική επίδραση των πα­ραγωγικών δυνάμεων που βρίσκονται στο στάδιο της διαμόρ­φωσης τους. Όμως, ταυτόχρονα μ' αυτό, ο σχηματισμός των παραγωγικών σχέσεων είναι ένα σχετικά αυτόνομο προτσές.

Η ανάπτυξη των παραγωγικών σχέσεων, στη φάση του σχηματισμού της ανθρώπινης κοινωνίας, συντελείται αντιφατι­κά. Από τη μια πλευρά, σ' όλη τη διάρκεια της φάσης, αν και με διαφορετικό τρόπο και μεταλλαγμένη ως ένα βαθμό μορφή, διατηρείται η σχέση του ανθρώπου προς τις φυσικές συνθήκες παραγωγής, που τις αντιμετωπίζει «σαν προϋποθέσεις, δοσμένες μαζί με την ίδια του την ύπαρξη, φυσικές προϋποθέσεις γι' αυτόν τον ίδιο, που απαρτίζουν, κατά κάποιον τρόπο, μόνο την προέκταση του σώματος του»[18], διατηρείται, δηλαδή, η άμεση σχέση του ανθρώπου προς τις συνθήκες παραγωγής (Αυτή η πλευρά, μέχρι ενός σημείου, διατηρείται ακόμα και στις συν­θήκες του καπιταλισμού).

Από την άλλη πλευρά, δημιουργείται και αναπτύσσεται η διάσταση, η ρήξη ανάμεσα στον άνθρωπο και τις συνθήκες πα­ραγωγής, εμφανίζονται και αναπτύσσονται η ιδιωτική ιδιοκτησία και οι ανταγωνιστικές τάξεις.

Η πρώτη διεργασία, κατά τη διάρκεια του σχηματισμού της ανθρώπινης κοινωνίας, μεταβάλλεται και εξαφανίζεται, ενώ η δεύτερη αναπτύσσεται, γίνεται πρωτεύουσα και στο τέ­λος της φάσης του σχηματισμού της κοινωνίας γίνεται κυρίαρ­χη-

Το γεγονός ότι διατηρείται ακόμα με διάφορες μορφές η άμεση σχέση του ανθρώπου προς τις συνθήκες της παραγωγής έχει τις αιτίες του στη σημαντική αναλογία και τη μεγάλη ση­μασία που παρουσιάζει η χρησιμοποίηση των εργαλείων εργα­σίας που εμφανίζονται με φυσικό τρόπο, των αντικειμένων ερ­γασίας που ανευρίσκονται στη φύση σε έτοιμη μορφή· μια α­κόμη αιτία αυτής της άμεσης σχέσης του ανθρώπου προς τις συνθήκες παραγωγής είναι η ίδια η εξαρτημένη ακόμα δράση του από τις φυσικές δυνάμεις.

Το πρόβλημα της εμφάνισης και της ανάπτυξης της διά­στασης ανάμεσα στον άνθρωπο και τις συνθήκες παραγωγής ε­ξηγείται με ένα σύνολο ιδιαιτεροτήτων ανάπτυξης των παραγω­γικών δυνάμεων. Πρώτον, είναι η μετάβαση της ανθρώπινης κοινωνίας στη φάση όπου επικρατεί η παραγωγή των εργα­λείων εργασίας, η παραγωγή των ανντικειμένων εργασίας, δηλα­δή στη φάση της αποφασιστικής, σκόπιμης επίδρασης του αν­θρώπου πάνω σ' ολόκληρο το φυσικό περιβάλλον. Με την έν­νοια αυτή, η άμεση σχέση του ανθρώπου προς τις φυσικές συν­θήκες παραγωγής διαμεσολαβείται. Δεύτερον, είναι αυτή η διαμεσολαβημένη σχέση ανθρώπου και φυσικών συνθηκών πα­ραγωγής, που έχει το χαρακτήρα της διάστασης. Αυτό συμβαί­νει διότι το επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων στη φάση της διαμόρφωσης τους επιτρέπει μεν την παραγωγή ενός σταθερού πλεονάσματος των απαραίτητων μέσων διαβίωσης, πέρα από το όριο του απόλυτα αναγκαίου για τη διατήρηση της φυσικής ύ­παρξης των ατόμων, δεν δημιουργεί όμως τις απαραίτητες προϋποθέσεις για τη σταθερή και πλήρη ικανοποίηση των φυ­σικών αναγκών όλων των μελών της κοινότητας, γεγονός που οδηγεί στη διαμάχη των ανθρώπων για τα υλικά αγαθά, στη διαμόρφωση των τάξεων και της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Επι­πλέον, η επικράτηση των ατομικά παραγόμενων εργαλείων ερ­γασίας και η ύπαρξη του κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας, κύρια με τη μορφή της εξωτερικής αναγκαιότητας, δημιούργη­σαν και άλλες αιτίες για την εμφάνιση της ιδιωτικής ιδιοκτη­σίας.

Τι γίνεται όμως με την πηγή της εξέλιξης στη φάση του σχηματισμού της ανθρώπινης κοινωνίας; Η πηγή της εξέλιξης της κοινωνίας βρίσκεται, κατά πρώτο και κύριο λόγο, στον τρόπο παραγωγής, δηλαδή στην ενότητα των παραγωγικών δυ­νάμεων και των παραγωγικών σχέσεων.

Φυσικά πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι, σ' αυτή τη φάση της κοινωνικής ιστορίας, η εσωτερική πηγή ανάπτυξης, η πηγή αυτοανάπτυξης της κοινωνίας απλώς αρχίζει να διαμορφώνεται. Ο τρόπος παραγωγής παίζει κιόλας το ρόλο του πρω­τεύοντα παράγοντα ανάπτυξης, στη δράση του οποίου οφείλε­ται η πρόοδος της κοινωνίας στη φάση του σχηματισμού της. Όμως, παράλληλα μ' αυτό, δεν πρέπει να διαφεύγει από την προσοχή μας το γεγονός ότι η κοινωνία εξαρτάται ακόμα σε με­γάλο βαθμό από τις φυσικές συνθήκες, οι οποίες μπορούν να ε­πιταχύνουν ή να επιβραδύνουν την κοινωνική εξέλιξη (όχι ό­μως και να την καθορίσουν). Γι' αυτό, και η ίδια η διαμόρφωση του τρόπου παραγωγής μπορεί ν' αρχίσει και να πραγματοποιη­θεί μόνο μέσα σε ιδιαίτερες φυσικές συνθήκες.

Οι ταξικοί ανταγωνιστικοί κοινωνικοοικονομικοί σχηματισμοί αποτελούν τα διάφορα στάδια στη διαδικασία σχηματισμού της κοινωνίας. Ολόκληρη η ιστορία της ανθρωπότητας μέχρι τον κομμουνισμό είναι μια διαδικασία ωρίμανσης της κοινωνίας. Πότε όμως μπορούμε να μιλάμε για ώριμη κοινωνία;

Ουσιαστικά ώριμη κοινωνία είναι η κοινωνία στην οποία ολοκληρώθηκε ο μετασχηματισμός της φυσικής της βάσης, της βάσης δηλαδή εκείνης, από την οποία εμφανίστηκε η κοι­νωνία. Γενικά, η φάση της ωριμότητας ενός συγκεκριμένου προτσές ανάπτυξης είναι η άρνηση της άρνησης. Στην περί­πτωση της κοινωνίας αυτό σημαίνει ότι αρχικά υπάρχει κύρια, μια άμεση ενότητα κοινωνίας, ανθρώπου, φύσης (η διαφορά τους δεν προωθείται σε πρώτο πλάνο). Στη συνέχεια, επιταχύ­νεται διαρκώς ο μετασχηματισμός της φύσης, των φυσικών δε­σμών, ενώ αρχίζει να προωθείται σε πρώτο πλάνο η σχέση διά­στασης κοινωνίας και φύσης, εγκαθιδρύεται η κοινωνική κυ­ριαρχία πάνω στη φύση. Στη φάση ττης ωριμότητας της κοινω­νίας δημιουργείται η εντύπωση ότι επανερχόμαστε στο αφετη­ριακό σημείο εκκίνησης, στο σημείο της ενότητας κοινωνίας -φύσης. Τώρα όμως, συνυπολογίζοντας τις ιστορικές εξελίξεις στο στάδιο της πρώτης άρνησης, δδιαπιστώνουμε ότι η ενότητα κοινωνίας και φύσης στη φάση της ωριμότητας της ανθρώπι­νης κοινωνίας διαμεσολαβείται από το μετασχηματισμό ολό­κληρης της γήινης φύσης, ενώ ταυτόχρονα εξαλείφεται η διά­σταση ανθρώπου - φύσης, η εχθρότητα του ανθρώπου απέναντι στις δυνάμεις της φύσης, η μονόπλλευρη επιδίωξη του να γίνει κυρίαρχος της, η ληστρική σχέση του απέναντι της κλπ.

Οι παραγωγικές δυνάμεις της ώριμης κοινωνίας, από ποσοτική άποψη, είναι τόσο πολύ αναπτυγμένες ώστε να μπορούν να αποδίδουν πλεόνασμα υλικών αγαθών. Η ωριμότητα των παραγωγικών δυνάμεων χαρακτηρίζεται επίσης και από τη λειτουργία της παραγωγής στην κοινωνία με τη μορφή μιας εσωτερικής ενιαίας παραγωγικής διαδικασίας- παράλληλα, τα μέσα παραγωγής κατασκευάζονται από την ίδια την παραγωγική διαδικασία, ο άνθρωπος, σαν συστατικό στοιχείο των παραγωγι­κών δυνάμεων, είναι εξοπλισμένος με την επιστήμη, οι παραγωγικές δυνάμεις αποτελούν ενσάρκωση της επιστήμης. Η ωρι­μότητα των παραγωγικών δυνάμεων σημαίνει ακόμα επικράτηση της δημιουργικής, της περιεκτικής, της βέλτιστης διάρ­κειας της εργασίας, γεγονός που είναι αδύνατο να συμβεί χωρίς την αναπτυγμένη αυτοματοποιημένη παραγωγή. Με τη σειρά της, η αντίστοιχη βάση της αυτοματοποιημένης παραγω­γής είναι η παραγωγή αυτόματων μηχανών από αυτόματες μη­χανές.

Αποτέλεσμα του σκόπιμου μετασχηματισμού στη φάση της ωριμότητας δεν είναι μόνο τα μέσα και αντικείμενα της ερ­γασίας, δεν είναι μόνο η ίδια η εργασία, αλλά όλες οι φυσικές γήινες συνθήκες. Όλες οι γήινες συνθήκες απαρτίζουν ένα ενι­αίο, σκόπιμα μετασχηματισμένο σύνολο. Μετά το μετασχημα­τισμό όλων των φυσικών γήινων συνθηκών θα επακολουθήσει η σκόπιμη, συνολική αξιοποίηση του κοσμικού διαστήματος γύρω από τη Γη.

Οι παραγωγικές σχέσεις, στη φάση της ωριμότητας της κοινωνίας, δεν είναι πλέον συγγενικές - κοινοτικές, ούτε στη­ρίζονται στην ιδιωτική ιδιοκτησία, αλλά είναι σχέσεις κοινω­νικής ιδιοκτησίας, δηλαδή κοινωνικής ιδιοποίησης. Σκοπός της κοινωνίας σ' αυτή τη φάση δεν θα είναι η εξασφάλιση ενός ελάχιστου ορίου κοινωνικών αγαθών ανάλογα με το φύλο, την ηλικία, τις ατομικές ιδιαιτερότητες - όπως στην πρωτόγονη κοινωνία - ούτε η απόκτηση ιδιωτικής ιδιοκτησίας, θα 'ταν λάθος να θεωρηθεί ότι ο κύριος σκοπός της ώριμης κοινωνίας είναι η εξασφάλιση σε όλα τα μέλη της άφθονων υλικών αγα­θών. Ο κύριος σκοπός της είναι η ανάπτυξη, η αυτοανάπτυξη των ανθρώπων σαν προσωπικοτήτων.. Στη φάση της ωριμότη­τας της κοινωνίας μεταβάλλεται η αμοιβαία σχέση ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και τιςς παραγωγικές σχέσεις, μετα­βάλλεται ολόκληρη η διάρθρωση της κοινωνίας (Τα θέματα αυτά όμως αποτελούν αντικείμενο ιδιαίτερης έρευνας και ξε­φεύγουν από τα όρια αυτής της μελέτης).

Ο σοσιαλισμός είναι ένα τέτοιο στάδιο ωριμότητας της κοι­νωνίας, στο οποίο η κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής αποτελεί πρωτεύοντα και καθοριστικό παράγοντα εξέλι­ξης, χωρίς όμως, ταυτόχρονα μ' αυτό, να έχει ξεπεράσει τελείως τις στενότητες της προηγούμενης ανάπτυξης της κοινω­νίας. Η κομμουνιστική φάση εξέλιξης της νέας κοινωνίας απο­τελεί στην ουσία, ανάπτυξη της κοινωνίας αυτής πάνω στη δική της βάση.