Β.Α. ΒΑΖΙΟΥΛΙΝ

Μήπως είναι νωρίς να παραδοθεί ο Μαρξ στο μουσείο αρχαιοτήτων;

Ο διαπρεπής ψυχοθεραπευτής Φριτς Περλς έγραψε κάποτε: «Πριν από μερικά χρόνια έπεσε στα χέρια μου ένα βιβλίο με τίτλο: “Η αγελάδα δεν μπορεί να ζήσει στο Λος Άντζελες”. Αναφερόταν σε ένα μεξικάνο που μάθαινε στους συγγενείς του τα κόλπα της ζωής στην Αμερική.

Κοιτάξτε με, τους έλεγε, οι αμερικάνοι είναι οι πιο υπέροχοι άνθρωποι, μόνο που υπάρχει ένα σημείο που τους θίγει πολύ. Δεν πρέπει να τους λέτε ότι είναι πτώματα!

Δεν συμφωνώ απλώς μ' αυτόν τον μεξικάνο. Πιστεύω, ότι αυτή είναι μια οριακά ακριβής περιγραφή των "νοσημάτων" του σύγχρονου ανθρώπου. Ο άνθρωπος μας είναι νεκρός, είναι ανδρείκελο (υπογράμμιση δική μου, Β.Β.), και η συμπεριφορά του πράγματι μοιάζει πολύ με τη συμπεριφορά πτώματος, που επιτρέπει στους γύρω του να κάνουν μ’ αυτό οτιδήποτε, αν και ο ίδιος, μόνο με την παρουσία του επενεργεί σε αυτούς με ορισμένο τρόπο.»

Και στη συνέχεια περιγράφει ως εξής τους σημερινούς ανθρώπους: είναι σκόπιμα αδιάφοροι και προκατειλημένοι, δεν έχουν ζωντανές επιθυμίες, στόχους, επιδιώξεις, η ζωή τους είναι εξαιρετικά ανιαρή, κενή και άνευ νοήματος, και παίζουν διαρκώς κάποιους ρόλους, κατά κανόνα κίβδηλους, που τους εμποδίζουν να υπάρχουν και να ζουν.

Αν διακρίνουμε την ουσία της υπόθεσης, ο Περλς δεν επισημαίνει τίποτε άλλο από το γεγονός ότι ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ένα πράγμα, ότι η σύγχρονη ηθική είναι μια διπλή ηθική. Εκείνο δε που μετατρέπει τον άνθρωπο σε πράγμα είναι η αγορά, οι εμπορευματικές-χρηματικές σχέσεις.

Η τραγικότητα της ύπαρξης του ανθρώπου σ' ένα κόσμο όπου κυριαρχούν οι εμπορευματικές -χρηματικές σχέσεις, όπου οι μπίζνες δένουν και λύνουν, όπου οι άνθρωποι «πεθαίνουν για το μέταλλο», διαπερνά τη συνείδηση πολλών δυτικών επιστημόνων και ιδεολόγων. Βλέπουν κι αυτοί, όπως π.χ. ο επιφανής ψυχαναλυτής Κάρεν Χόρνι, «μια αντίφαση όταν από τη μια πλευρά τιμούμε και εγκωμιάζουμε την ιδέα του ανταγωνισμού ως κινητήρα της προόδου ενώ από την άλλη προπαγανδίζουμε ακούραστα την αδελφική αγάπη και την ταπεινοφροσύνη, όταν από τη μια πλευρά ο αμερικάνικος τρόπος ζωής (και γενικά ο τρόπος ζωής της αγοράς, Β.Β.) και η εν ενεργεία ηθική μας υπαγορεύουν να είμαστε επίμονοι και επιθετικοί, να εξοντώνουμε τους ανταγωνιστές, ενώ απ' την άλλη οι εκκλησιαστικοί παράγοντες μας υποβάλλουν την ταπεινότητα και την αγάπη του πλησίον».

Ο προσεκτικός ιστορικός θα παρατηρήσει ότι έναν εξαιρετικό ρόλο στη συνειδητοποίηση της τραγικότητας, της αντιφατικότητας της ύπαρξης του ανθρώπου στον κόσμο της αγοράς, της κυριαρχίας των εμπορευματικών - χρηματικών σχέσεων, από τους δυτικούς επιστήμονες και ιδεολόγους, έπαιξαν οι θεωρήσεις του Καρλ Μαρξ. Αυτό το γεγονός μπορούν να διαμφισβητούν μόνο μερικοί «εγχώριοι» άξεστοι «μεγάλοι διανοητές» που διακατέχονται από εμπαθές μίσος για τον Κ.Μαρξ και ορίζουν τον τόνο της πνευματικής ατμόσφαιρας της περεστροϊκής και μεταπερεστροϊκής περιόδου.

Το θέμα όμως δεν έγκειται μόνο στο γεγονός ότι οι απόψεις του Κ.Μαρξ άσκησαν τεράστια επίδραση στην παγκόσμια κοινωνική σκέψη, συμπεριλαμβανόμενης-και της ηθικής.

Το θέμα έγκειται επίσης στο γεγονός ότι εξακολουθούν να ασκούν αυτή την επίδραση. Δεν είναι τυχαίο το ότι πρακτικά σε όλα τα ανώτερα και ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών διδάσκονται με τη μία ή την άλλη μορφή οι ιδέες του Κ.Μαρξ. Και μάλιστα, παρά τις πολυάριθμες δάνειες χρήσεις ιδεών του Μαρξ, εκείνο που τους διαφεύγει είναι η ίδια η ουσία των αντιλήψεων αυτού του ιδιοφυούς στοχαστή.

Ο Κ. Μαρξ στο δημιουργικό του έργο δεν περιορίστηκε στην επισήμανση του αντιφατικού και του τραγικού της ύπαρξης του ανθρώπου στον κόσμο που κυριαρχείται από τις αγοραίες, τις εμπορευματοχρηματικές σχέσεις.

Κι αυτό παρά το γεγονός ότι ο ίδιος πραγματοποίησε αυτή την επισήμανση με τέτοια ακρίβεια και συνέπεια, που δεν μπόρεσε να επιτύχει κανείς απ’ όσους δανείσθηκαν ιδέες του και επηρεάστηκαν απ' αυτές.

Έκανε αυτό που δεν έκανε κανείς πριν από αυτόν και το οποίο μετά απ' αυτόν λίγο κατανοήθηκε είτε καθόλου: έδοσε μια βαθειά εξήγηση, μιαν ερμηνεία της κοινωνίας στην οποία δεσπόζουν οι εμπορευματικές - χρηματικές σχέσεις, στην οποία τα πάντα, συμπεριλαμβανόμενου και του ανθρώπου, μετατρέπονται σε εμπόρευμα. Μεταξύ άλλων ερμήνευσε και την ηθική αυτής της κοινωνίας.

Στην επιφανειακή σφαίρα αυτής της κοινωνίας, στη σφαίρα της ανταλλαγής, της κυκλοφορίας, δρουν κάποιοι φαινομενικά ελεύθεροι κάτοχοι εμπορευμάτων οι οποίοι ανταλλάσσουν ελεύθερα τα εμπορεύματα τους για την ικανοποίηση των αναγκών τους. Στην επιφάνεια, στην ανταλλαγή, δημιουργείται η αντικειμενική φαινομενικότητα κατά την οποία ο. μισθωτός εργαζόμενος πουλά ελεύθερα όλη την εργασία του και παίρνει γι' αυτήν κάποιο ισοδύναμο εν είδει μισθού εργασίας.

«Η σφαίρα της κυκλοφορίας και της ανταλλαγής εμπορευμάτων, που μέσα στα πλαίσια της κινείται η αγορά και η πούληση της εργατικής δύναμης, ήταν στην πραγματικότητα αληθινή εδέμ των φυσικών δικαιωμάτων του ανθρώπου. Εδώ κυριαρχούν μόνο η ελευθερία, η ισότητα, η ιδιοκτησία και ο Μπένθαμ. Ελευθερία! Επειδή ο αγοραστής και ο πωλητής ενός εμπορεύματος, λ.χ. της εργατικής δύναμης, υποτάσσονται μόνο στην ελεύθερη θέληση τους. Συμβάλλονται σαν ελεύθερα, νομικώς ισότιμα πρόσωπα. Το συμβόλαιο είναι το τελικό αποτέλεσμα, στο οποίο οι θελήσεις τους βρίσκουν μια κοινή νομική έκφραση. Ισότητα! Επειδή σχετίζονται μεταξύ τους μόνο σαν κάτοχοι εμπορευμάτων και ανταλλάσσουν ισοδύναμο με ισοδύναμο. Ιδιοκτησία! Επειδή ο καθένας εξουσιάζει μόνο αυτό που είναι δικό του. Μπένθαμ! Επειδή ο καθένας νοιάζεται μόνο για τον εαυτό του. Η μόνη δύναμη που τους συνδέει και τους συσχετίζει είναι η δύναμη της ιδιοτέλειας τους, του προσωπικού κέρδους, των ατομικών τους συμφερόντων. Και ακριβώς επειδή έτσι ο καθένας φροντίζει για τον εαυτό του και ο καθένας για τον άλλο, επιτελούν όλοι εξαιτίας μιας προκαθορισμένης αρμονίας των πραγμάτων, ή κάτω από τα κελεύσματα μιας παμπόνηρης πρόνοιας, μόνο το έργο του αμοιβαίου τους οφέλους, της κοινής ωφέλειας, του γενικού συμφέροντος.» (Κ. Μαρξ)

Μήπως δεν μυρίζει εδώ ο άνεμος των «δημοκρατικών» ιδεωδών που μας «αιχμαλωτίζουν» τα τελευταία χρόνια της περεστρόϊκα και της μεταπερεστροϊκής περιόδου; Μήπως δεν είναι αυτή μια συμπυκνωμένη διατύπωση των βασικών ιδεωδών των δημοκρατών; Μήπως αυτή δεν είναι η αντίληψη τους περί της τέλειας κοινωνίας;

Όμως ο Μαρξ δεν στέκεται στον παράδεισο των επιφανειακών εντυπώσεων. Μαζί με τον ευφυή και νοήμονα αναγνώστη βυθίζεται στις υπόγειες σφαίρες, στα σπλάχνα της αγοράς, στη σφαίρα της παραγωγής και περνά απ' όλους τους κύκλους αυτής της κόλασης. Εδώ, σ’ αυτόν τον κρυμμένο απ’ την κοινή συνείδηση, απ’ τον επιφανειακό άνθρωπο, κόσμο, κυριαρχεί η υποδούλωση των μισθωτών εργαζομένων, η ιδιοποίηση της ξένης εργασίας, η ανισότητα. Εδώ είναι που κρύβονται οι ρίζες της σύγχρονης μορφής αλλοτρίωσης, της αρπακτικότητας των δίποδων ζώων...

Πάνω στην κόλαση της καπιταλιστικής παραγωγής, που την έχει σαν θεμέλιο, εδράζεται η ελεύθερη ανταλλαγή, είτε η κυκλοφορία εμπορευμάτων, ο παράδεισος των έμφυτων δικαιωμάτων του ανθρώπου, των «πανανθρώπινων αξιών». Και μόνο αν έχει κατέβει κανείς σ' αυτή την κόλαση, και αν έχει κατανοήσει τη θεμελιώδη θέση της, μπορεί να αντιληφθεί αυτόν τον παράδεισο ως αντικειμενική πραγματικότητα. Μόνο σ' αυτή την περίπτωση μπορεί κανείς να εντοπίσει με επαρκή συνέπεια τις αντιφάσεις, την τραγικότητα του παραδείσου της ελεύθερης ανταλλαγής και να τον ερμηνεύσει μέσα στην αντιφατικότητα του.

Η ερμηνεία του Κ.Μαρξ είναι ως προς την ουσία της συστηματική, ολική, και για να γίνει καταληπτή απαιτεί πειθαρχημένο και ανεπτυγμένο νου καθώς επίσης και την ετοιμότητα της απαλλαγής από τις όποιες κοινωνικές προκαταλήψεις, όσο κι αν αυτές είναι της μόδας, διαδεδομένες και αποδεκτές απ' όλους, όσα χρόνια κι αν οδηγούσαν τους ανθρώπους σε πλάνες. Μ' άλλα λόγια: η ερμηνεία του Κ.Μαρξ, για να κατανοηθεί (πόσο μάλλον για να αναπτυχθεί), εκτός από έναν επαρκώς πειθαρχημένο, μεθοδολογικά εξοπλισμένο νου, προϋποθέτει επίσης και την υιοθέτηση μιας στάσης πνευματικής απόρριψης του κόσμου της αλλοτρίωσης, του κόσμου στον οποίο ο άνθρωπος υποβιβάζεται στην κατάσταση του πράγματος, στον οποίο η υποκρισία και η απάτη διέπουν όλη τη ζωτική δραστηριότητα των ανθρώπων.

(*) Ο Β. Α. Βαζιούλιν είναι υφηγητής Φιλοσοφικών Επιστημών, καθηγητής τον Κρατικού Πανεπιστημίου Λομονόσωφ της Μόσχας.

Το άρθρο του αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στο έντυπο "Γιασνοπολιάνσκι Βέστνικ" Νο 5,1993.